Dünya’nın kutuplardan basık Ekvator’dan şişkince kendine has bir şekli vardır. Bu şekle geoit adı verilir. Dünya geoit şeklini, kendi ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak Ekvator kısmında oluşan merkez kaç kuvvetinin etkisiyle meydana gelen savrulma sonucunda almıştır. Dünyanın şekli ve hareketleri küresel coğrafyayı anlamak için çok önemlidir.
Dünyanın Boyutları
| Ekvator çevresi | 40076 km |
| Kutuplar çevresi | 40009 km |
| Ekvator yarıçapı | 6378 km |
| Kutuplar yarıçapı | 6357 km |
| Basıklık oranı | 1/297 |
| Yüzölçümü | 510 milyon km2 |
| Hacmi | 1 milyar 83 milyon km3 |
Dünya'nın şeklinin sonuçları
- Ekvator’un uzunluğu, tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan fazladır.
- Ekvator’un yarıçapı, kutuplardan geçen çemberin yarıçapından 21 km daha uzundur.
- Yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda fazladır.
- Ekvator’dan kutuplara gidildikçe Güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Bunun sonucunda Ekvator’dan kutuplara doğru; sıcaklık, buharlaşma, denizlerin tuzluluk oranı, bitki türleri azalır. Kalıcı kar sınırı, orman üst sınırı ise alçalır.
- Dünya’nın yarısı aydınlık yarısı karanlık olur.
- Paralellerin uzunlukları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır.
- Meridyenler arası uzaklık Ekvator’dan kutuplara gidildikçe kısalır.
- Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara doğru azalır.
- Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı Kuzey Yarımküre’de bulunulan yerin enlem derecesini verir.
- Haritalar çizilirken bozulmalar meydana gelir.
Dünyanın Hareketleri
Dünyanın hareketleri dünyanın günlük hareketleri ve dünyanın yıllık hareketleri olarak sınıflandırılabilir.
1. Dünyanın Günlük Hareketi
Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru 24 saatte döner. Buna 1 gün, harekete ise günlük hareket denir.
Dünya'nın günlük hareketlerinin sonuçları
- Gece gündüz ardalanır.
- Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir. Buna bağlı olarak gün içinde;
- Sıcaklıklar değişir.
- Cisimlerin gölge boyu ve yönü değişir
- Gün içinde güneşin konumu ve gölge yönü Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak taşlarda mekanik çözülmeler oluşur.
- Günlük basınç farklarına bağlı olarak meltem rüzgârları meydana gelir.
- 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç alanları oluşur.
- Sürekli rüzgârların yönlerinde sapmalar oluşur. Kuzey Yarımküre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarımküre’de hareket yönünün soluna sapar.
- Sürekli rüzgârlardaki sapmalar
- Okyanus akıntılarında halkalanmalar oluşur.
- Doğudaki bir yerde Güneş batıdaki bir yere göre erken doğar ve erken batar.
- Doğu ve batı yönleri belirlenir.
- Yerel saat farkları oluşur.
2. Dünya'nın Yıllık Hareketi
Dünya, Güneş çevresindeki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl, harekete ise yıllık hareket denir. Dünya, Güneş çevresinde elips şeklindeki yörüngeyi takip ederek döner. Dünya’nın elips şeklindeki yörünge üzerindeki hareketi esnasında Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Dünya, Güneş’e yaklaşıp uzaklaşır. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine günberi (perihel), Güneş’e en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise günöte (afel) denir.
Dünya’nın yörünge üzerindeki hareketi sırasında Güneş’e yaklaştığı dönemlerde hızı artarken, uzaklaştığı dönemlerde hızı azalır. Bunun sonucunda;
- Mevsim süreleri farklı olur.
- Eylül ekinoksu 2 gün gecikerek 23 Eylül’de gerçekleşir.
- Şubat ayı kısa sürer.
Dünyanın Ekseninin Eğik Olma Durumu
Yer ekseni, yörünge düzlemine dik değildir. Yörünge düzlemine doğru 23° 27' eğiktir. Buna eksen eğikliği denir.
Yer Ekseni
Kuzey ve Güney kutup noktalarını Dünya’nın merkezinden geçerek birleştiren hayali çizgiye denir. Yer eksinini dünyayı kutup noktalarından bir şişe saplanmış olarak düşünürek hayal edebiliriz.
Yörünge Düzlemi
Dünya’nın güneş çevresindeki hareketi esnasında izlediği elips şeklindeki düzleme denir.
Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketin Sonuçları
- Güneş ışınlarının bir yere geliş açısı yıl boyunca değişir. Bunun sonucunda;
- Sıcaklık yıl içinde değişir.
- Mevsimler oluşur.
- Bir noktadaki gölge boyu yıl içinde değişir.
- Güneş ışınları bir yarımküreye dik gelirken diğer yarımküreye eğik gelir.
- Aynı anda farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanır.
- Yıl içinde aydınlanma çizgisi kutup daireleri ile kutup noktaları arasında yer değiştirir. (Aydınlanma dairesi: Gece ile gündüzü ayıran sınır.)
- Yıl içinde gece ile gündüz süreleri değişir.
- Güneşin doğuş batış yerleri, saatleri ve ufuktaki konumu değişir.
- Mevsimler arasında basınç farkı meydana gelir. Bunun sonucunda mevsimlik muson rüzgârları oluşur.
- Dönenceler ve kutup dairelerinin sınırları belirlenerek matematik iklim kuşakları oluşur.
Dönence
Güneş ışınlarının yeryüzüne dik açıyla geldiği en son sınırdır. 23° 27' kuzey ve güney enlemlerinden geçer. Kuzey Yarımküre’dekine Yengeç Dönencesi, Güney Yarımküre’dekine Oğlak Dönencesi adı verilir.
Kutup Dairesi
24 saatlik zaman dilimi içerisinde gece ve gündüz durumlarının yaşandığı en son sınırdır. 66° 33' kuzey ve güney enlemlerinden geçer. Güneş ışınları dönenceler üzerindeki noktalara yılda bir kez dönenceler arasındaki noktalara ise yılda iki kez dik açı ile gelir. Dönenceler dışına ise hiçbir zaman dik açı ile gelmez
Mevsimler ve Oluşumu
Eksen eğikliği ve Dünya’nın güneş çevresindeki hareketine bağlı olarak bir merkeze güneş ışınlarının geliş açısı yıl boyunca değişir. Bunun sonucunda ise mevsimler oluşur. Dünya’nın güneş etrafındaki hareketi sırasında Ekinoks (gece gündüz eşitliği) tarihleri ile gün dönümü tarihleri ortaya çıkar. Bu tarihler mevsimlerin başlangıç ve bitiş tarihleridir. Ekinoks tarihleri 21 Mart ve 23 Eylül, gün dönümü tarihleri ise 21 Haziran ve 21 Aralık’tır.
21 Haziran Durumu
- Kuzey Yarımküre’de yaz, Güney Yarımküre’de kış mevsiminin başlangıcıdır.
- Kuzey Yarımküre Güneş’e dönüktür. Bu yüzden daha fazla ısınır ve aydınlanır.
- Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne dik gelir. Buradaki bir cismin gölge boyu öğle vakti sıfırdır. Kuzey Yarımküre’de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır ve kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar.
- Aydınlanma dairesi kutup dairelerine teğet geçer. Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz, Güney Kutup Dairesi’nde 24 saat gece yaşanır.
- Bu tarihten sonra güneş ışınlarının Kuzey Yarım- küre’ye geliş açısı küçülmeye başlar.
- Bu tarihten sonra gündüzler Kuzey Yarımküre’de kısalmaya başlar.
- Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulmaya uğradığı yer Yengeç Dönencesi’dir.
21 Aralık Durumu
- Güney Yarımküre’de yaz, Kuzey Yarımküre’de kış mevsiminin başlangıcıdır.
- Güney Yarımküre Güneş’e dönüktür. Bu yüzden daha fazla ısınır ve aydınlanır.
- Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik gelir. Burada bir cismin gölge boyu öğle vakti sıfırdır.
- Güney Yarımküre’de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır ve güneye gidildikçe gündüz süresi uzar.
- Aydınlanma dairesi kutup dairelerine teğet geçer. Güney Kutup dairesi’nde 24 saat gündüz, Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gece yaşanır.
- Bu tarihten sonra güneş ışınlarının geliş açısı Güney Yarımküre’de küçülmeye Kuzey Yarımküre’de ise artmaya başlar.
- Bu tarihten sonra gündüzler Güney Yarımküre’de kısalmaya, Kuzey Yarımküre’de ise uzamaya başlar.
- Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulmaya uğradığı yer Oğlak Dönencesi’dir.
21 Mart Durumu
- Kuzey Yarımküre’de ilkbahar, Güney Yarımküre’de sonbahar mevsiminin başlangıcıdır.
- Güneş ışınları Ekvator’a dik gelir. Burada bir cismin öğle vakti gölge boyu sıfır olur.
- Aydınlanma dairesi kutup noktalarına teğet geçer. Bu yüzden gece-gündüz süresi her yerde eşittir.
- Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre’de gündüzler, Güney Yarımküre’de ise geceler daha uzun olmaya başlar.
- Bu tarihten sonra güneş ışınları Kuzey Yarımküre’ye dik açıyla gelmeye başlar.
- Ekvator’a eşit uzaklıktaki noktalara Güneş ışınlarının geliş açısı aynı olur.
- Aynı boylam üzerindeki bütün noktalarda Güneş, aynı anda doğar aynı anda batar.
23 Eylül Durumu
- Güney Yarımküre’de ilkbahar, Kuzey Yarımküre’de sonbahar mevsiminin başlangıcıdır.
- Güneş ışınları Ekvator’a dik gelir. Burada bir cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz.
- Aydınlanma dairesi kutup noktalarına teğet geçer. Bu yüzden gece-gündüz süresi bütün Dünya’da eşittir.
- Bu tarihten sonra Güney Yarımküre’de gündüzler, Kuzey Yarımküre’de ise geceler daha uzun olmaya başlar.
- Bu tarihten sonra güneş ışınları Güney Yarımküre’ye dik açıyla gelmeye başlar.
- Ekvator’a eşit uzaklıktaki noktalara Güneş ışınlarının geliş açısı aynı olur.
- Aynı boylam üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar, aynı anda batar.
İklim Kuşakları
Matematik İklim Kuşakları
Matematik iklim kuşakları eksen eğikliğine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Buna göre, Ekvator ile dönenceler arasındaki alana tropikal kuşak, dönenceler ile kutup daireleri arasındaki alanlara orta kuşak, kutup daireleri ile kutup noktaları arasındaki alana da kutup kuşağı denir.
Tropikal kuşak yıl içinde güneş ışınlarını 90° lik açıyla alabilen alanlardan oluşurken, kutup kuşağındaki yerler yılın bazı dönemlerinde güneş ışınlarını hiç alamayan yerleri kapsar.
Sıcaklık Kuşakları
Dünya’nın şekli, kara ve denizlerin dağılışı, okyanus akıntıları ve genel hava dolaşımı gibi faktörlere bağlı olarak sıcaklık kuşakları oluşmuştur. Sıcaklık kuşakları sıcak, ılıman ve soğuk kuşaktan oluşur. Sıcaklık kuşaklarının sınırları yarımkürelere göre farklılık gösterir. Bunun temel nedeni kara ve denizlerin yarımkürelerdeki oranının farklılık göstermesidir.
Sıcak Kuşak
Dünya üzerinde yıllık ortalama sıcaklığı 20 °C ve üzerinde olan yerleri kapsar. Yıl içinde sıcaklık değişimi fazla değildir. Kuzey Yarımküre’de karalar fazla olduğu için sıcak kuşağın alanı Güney Yarımküre’ye göre daha geniştir.
Ilıman Kuşak
Dört mevsimin belirgin olduğu yıllık sıcaklık ortalaması 20 °C ile 0 °C arasında kalan yerleri kapsar. Karaların fazla olması nedeniyle Kuzey Yarımküre’de daha geniş alan kaplar.
Soğuk Kuşak
Ortalama sıcaklığı 0 °C nin altında olduğu yerleri kapsar. Bu kuşak denizlerin fazla olması nedeniyle Güney Yarımküre’de daha geniştir.
