Anlam
İlişkilerine Göre Cümleler : Bileşik
ve sıralı cümlelerde birden çok yargı, önerme bulunur. Genellikle Bu yargılar
arasında ya da tek yargılı anlatımlarda değişik
amaçlarla değişik anlam ilişkileri kurulabilir. Bağlaçlar, ilgeçler ya da diğer dil birimleriyle kurulan anlam ilişkilerinin
başlıcaları şunlardır:
Neden
- Sonuç İlişkili Cümleler :
Bir
cümlede ifade edilen yargılardan birinin neden, diğerinin sonuç olabilecek
biçimde kullanılmasıyla ortaya çıkan cümleler, neden sonuç anlamı taşır. Bir
cümlede neden sonuç ilişkisi genellikle "için, ile, den dolayı, den ötürü"
ilgeçleriyle kurulabileceği gibi "den / dan" eki ya da
kimi bağlaç ve sözcüklerle de kurulabilir. Böyle cümlelerde "neden" bildiren
kısım başta ya da sonda olabilir. Örnek
:
ü
Yoğun
kar yağışı yüzünden Ankara - İstanbul seferleri iptal edilmiş.
ü
Elindeki
işi bitiremediğinden bir hafta kadar yeni bir iş alamayacağını söyledi.
ü
Derslere
sürekli geç gelmesi ve ödevlerini zamanında yapmaması öğretmenini çok
kızdırıyordu.
UYARI
:
"-den"
ekiyle "dolayı" ve "ötürü" ilgeçlerinin birlikte kullanılması genellikle
gereksiz sözcük kullanımından kaynaklanan anlatım bozukluğu yaratır. Ancak
anlatım bozukluğu olmayan kullanımları da vardır. Örnek :
ü
Sizi
sevdiğimden dolayı böyle davranıyorum. ("dolayı" ilgeci gereksiz
kullanılmış)
ü
Bundan
dolayı akşam size gelemeyiz.
(anlatım bozukluğu yok)
Amaç
- Sonuç İlişkili Cümleler :
Sonuç
bildiren bir yargıyla o sonucun hangi amaçla yapıldığını anlatan bir başka
yargıdan oluşan cümlelerdir. Bu ilişki "-mek / -mak için, -mek / -mak üzere" ilgeçleri ya da "-e ,
-a" ekiyle kurulur. Örnek :
ü
Biraz
hava almak ve dinlenmek için arkadaşlarıyla Pazar günü pikniğe
gideceklermiş.
ü
Onunla
bu durumu bütün ayrıntılarıyla değerlendirmek üzere tekrar bir araya
geleceğiz.
ü
Okula
onu görmeye gittim.
Açıklama
İlişkili Cümleler :
Açıklama,
bilinmeyeni bilinir kılmaktır. Bir kavram, durum ya da
olguyla ilgili bilgi vermek amacıyla kurulan cümleler, açıklama nitelikli
cümlelerdir. Açıklama belirten cümlelerde yargılar arasındaki bağlantı
bağlaçlarla kurulur. Örnek :
ü
Bugün
okula gitmeyeceğim; çünkü hastayım.
ü
Yüzünden
düşen bin parça, anlaşılan üzgünsün.
Koşul
İlişkili Cümleler :
Bir
durumun, yargının oluşmasını, gerçekleşmesini, bir diğer yargı ile,
anlatılan koşulun olmasına bağlayan
cümlelerdir. Bu ilişki genellikle "-se / -sa" dilek koşul kip ekiyle, "ise" ek-eylemi ya da bağlaçlarla sağlanır. Örnek :
ü
Annem
sana baktıkça gençlik yıllarını anımsadığını söylüyor.
ü
Sinemaya
gideceksin; ancak önce ödevlerini bitir.
ü
İstediğin
her şeyi alırım, yeter ki sınıfını geç.
ü
Git;
ama saat on ikiden önce evde ol.
ü
Buraya
gelirse görüşebiliriz.
Karşılaştırma
Cümleleri :
Karşılaştırma,
birbirleriyle ilişkili iki varlık, iki kavram ya da
herhangi iki şeyi, ortak olan ya da olmayan yönleriyle
anlatmaktır. Karşılaştırma cümlelerinde; karşılaştırma ilişkisi "gibi, kadar,
daha, en..." gibi bağlaç, ilgeç ve belirteçlerle kurulur. Örnek
:
ü
Haber
alma gereksinimini en iyi karşılayan iletişim aracı
televizyondur.
ü
Hiçbirimiz
onun kadar duyarlı ve hoşgörülü değildik.
ü
Kendi
yaşıtı insanlardan daha genç ve daha diri bir görünüşü
vardı.
Cümle
Tamamlama :
Kimi
zaman bir yargı bütünlüğünden bir sözcük yada sözcük öbeği çıkarılmış olabilir.
Yargının anlamsal ve anlatımsal bütünlüğü göz önünde bulundurularak bu eksik
tamamlanır.
Tamamlanacak
ve tamamlayacak cümleler ya da sözler
arasında;
ü
Anlamsal
ilişki doğru kurulmalıdır.
ü
Zaman
ve kişi yönünden uyum olmalıdır.
ü
Cümleleri
anlamca bağlamak için uygun bağlaçlar kullanılmalıdır.
Örnek
: İnsanlar bilerek ya da bilmeyerek doğanın dengesini
bozuyorlar, sonra aynı doğayı korumak için sempozyumlar düzenleyip, dernekler
kuruyorlar; çünkü...
ü
Doğanın
kendileri için yaşamsal değerini biliyorlar.
ü
Yanlış
yaptıklarının bilincindeler.
ü
Kendilerini
affettirmek istiyorlar.
ü
Doğayı
taklit etmek istiyorlar.
