İsim (Ad)
Canlı ve cansız bütün varlıkları, duygu ve düşünceleri karşılayan, varlıkları tanıtmaya yarayan sözcüklere isim denir. İsimler değişik yönlerden incelenir, bunları sırayla görelim.
A. İsim (Ad) Türleri
1. Varlıklara Verilişlerine Göre
a. Cins İsim
Aynı türden varlıkların, kavramların ortak adıdır. Buna tür adı da denir. Örneğin; kuş, ağaç, yaprak, hayvan, yol, çiçek... gibi. Cins isimlerde sözcüklerle karşıladığı anlam arasında sıkı bir ilişki vardır. Örneğin; "ağaç" denildiğinde hemen varlık olarak "ağaç" nesnesini zihnimizde canlandırırız.
Bazen tür adları genel bir özellik taşıyacak şekilde kullanılabilir. Örneğin; "bahçedeki ağacın altında uyuyakalmışım" cümlesinde "ağaç" birçok ağaçtan birisini ifade edecek şekilde kullanılmıştır.
b. Özel İsim
Bir tek varlığa, bir tek kavrama verilmiş olan isimlere özel isim denir. Örneğin; Ankara, Atatürk, Ahmet, Allah... gibi. Özel isimler benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü özellikler taşıyan isimlerdir. Kimi kullanım yerleri şunlardır:
- Yer adları: Höyüklü, Yeşilırmak
- Kişi adları: Halit Ziya, Ziya Osman
- Ülke adları: Irak, Amerika
- Kitap, gazete, dergi adları: Nutuk, Varlık, Hürriyet
- Kurum, dernek, okul adları: Türk Tarih Kurumu, Kızılay, Çapa Öğretmen Lisesi
- Dil, din, mezhep adları: Fransızca, İslamiyet, Hanefilik
- Hayvan adları: Boncuk, Pamuk, Karabaş
Şuna dikkat etmek gerekir. Bir isim her zaman cins isim olamayacağı gibi, her zaman da özel isim olamaz.
Örneğin;
"Bahar mevsimlerin içinde en sevdiğimdir." Cümlesindeki altı çizili kelime cins isimken "Bahar güzel bir kızdır." Cümlesinde altı çizili kelime özel isimdir.
2. Varlıkların Sayısına Göre
a. Tekil İsim
Sayı bakımında bir tek varlığı karşılayan isimlerdir. Örneğin; insan, kalem, kitap, köprü gibi.
b. Çoğul İsim
Sayı bakımından birden çok varlığı karşılayan ve isimlere getirilen "-lar, -ler" ekleriyle oluşturulan isimlerdir. Örneğin; insanlar, kalemler, kitaplar, köprüler gibi.
c. Topluluk İsmi
Yapıca tekil olduğu halde anlamca çoğul olan isimlerdir. Örneğin; meclis, halk, ordu, millet gibi.
Topluluk isimleri cümlede kullanılsın, kullanılmasın her zaman yapıca değil de anlamca çokluk bildirir. Bu noktada topluluk isimleriyle tür adlarının birbiriyle karıştırılmaması gerekir. Çünkü cins isimler bazen o türe ait bütün varlıkları karşalayacak şekilde kullanılabilir. Topluluk isimleri çoğul eki asla da topluluk ismi olmaktan çıkmaz. Örneğin; "millet" sözcüğü bir topluluk ismidir. "Milletler" sözcüğü de topluluk ismidir.
3. Varlıkların Oluşlarına Göre
a. Somut İsim
Beş duyu organımızın (göz, kulak, burun, dil, deri) herhangi biriyle algıladığımız varlıklara verilen isimlerdir. Örneğin; köpek, rüzgar, elektrik, sandalye gibi.
b. Soyut İsim
Duyu organlarımızdan herhangi biriyle algılanamayan; ama akıl yoluyla saptanan ve zihnimizde yer alan kavramları gösteren isimlerdir. Duygu ve düşünceler soyut isimlerdendir. Örneğin; saygı, sevgi, cesaret, akıl gibi.
B. İsimlerde Küçültme
İsimlere getirilen "-cık(-cik, -cuk, -cük) -cağız, -cek" ekleriyle yapılır. Bu ekler eklendikleri sözcüğe küçültme anlamının yanında sevgi, acıma, azımsama gibi anlamlar da kazandırır.
Örneğin;
"Bir kulübecik bile yeter bana yaşamak için." Cümlesinde altı çizili sözcüğe gelen ek sözcüğe küçültme anlamı katmıştır.
Küçültme eki alan bazı sözcükler küçültme anlamında çıkarak kalıcı isim oluşturmuştur. Örneğin; "gelincikler çok güzeldi" dediğimizde gelincik artık bir bitkinin adıdır.
