Zamir (Adıl)
Okul müdürü eğitim-öğretim yılı içinde zorunlu olarak on, on beş gün okuldan ayrılmak zorunda kalsa ne olur? Okuldaki işler aksar mı? Aksamaz tabiki. Müdür beyin yerine yardımcısı vekalet eder. Yapılacak işleri onun yerine aynen yapar. İşte zamirler de böyledir. İsim kullanılmadığı, olmadığı zaman zamirler isimlerin yerine geçer, isimler gibi çekim ekleriyle çekimlenir, isimler gibi cümlede değişik görevlerde kullanılır. Örneğin;
"Ahmet'e bu kalemi verir misin?" cümlesini "Ona bunu verir misin?"
şeklinde söylediğimizde "Ahmet" isminin yerini "ona", "bu kalemi" sözlerinin yerini de "bunu" sözcüğünün tuttuğunu görüyoruz. İşte bu sözcükler zamirdir. O halde buraya kadar anlattıklarımızı bir tanımla öz hale getirelim.
İsim olmadıkları halde isimlerin yerini tutan sözcüklere zamir denir.
Sayıları çok olmamakla birlikte zamirler, dilimizde çok kullanılan sözcüklerdir. İster cevremizdek canlı, cansız varlıklar; isterse duygu, düşünce ya da kavramlar olsun zamirler bütün bu sözcüklerin yerini tutan kelimelerdir.
Zamirlerle ilgli bu açıklamadan sonra zamir çeşitlerine gelelim. Zamirler iki gruba ayrılarak incelenmektedir.
A. Kelime Halineki Zamirler
1. Şahıs (Kişi) Zamirleri
Kişi adlarının yerine geçen sözcüklerdir. Bu zamirler tekil kişiler için "ben, sen, o"; çoğul kişiler için de "biz, siz, onlar" olmak üzere toplam altı tanedir. Bu zamirler isimlerin yerine geçtiklerinden, isim çekim eklerini alarak da kullanılır.
Şahıs zamirleri konuşmalarda birbirlerinin yerine kullanılabilir. Kimi zaman saygı, sevgi, incelik göstermek; kimi zaman resmi olma çabası; kimi zaman da büyüklük taslamak için böyle kullanımlarla karşılaşırız.
Bir de zamirlerin yerine kullanılabilen, ama esas olarak şahıs zamirleriyle birlikte kullanılarak cümledeki anlamı pekiştiren "kendi" zamiri vardır. Bu zamire dönüşlülük zamiri de denir. Dönüşlük zamiri bazen şahıs yerine, bazen insan dışındaki varlıklar için bazen de şahıs zamiriyle beraber pekiştirme anlamı katmak için kullanılır.
2. İşaret (Gösterme) Zamirleri
Varlık isimlerinin yerini tutan, aynı zamanda varlığı işaret eden sözcüklerdir. İşaret zamirleri "bu, şu, o" dur. Tekil hallerinin dışında çoğul olarak da kullanılabilirler.
İşaret zamirleriyle şahıs zamirlerini birbiriyle karıştırmamaya dikkat etmeliyiz. Şahıs zamirleri sadece insan için, işaret zamirleri ise insan dışındaki canlı, cansız varlıklar için kullanılır. Bunun yanında işaret zamirleri bazen insan için de kullanılabilir.
Bunların dışında "burası, şurası, orası" sözcükleri, ayrıca "öteki, beriki" gibi sözcükler de işaret zamiri olarak kullanılmaktadır.
3. Belgisiz Zamirler
İsimlerin yerini belirsiz bir şekilde tutan sözcüklerdir. Bu zamirlere, hangi isimlerin yerini tuttukları tam olarak bilinmediği için belgisiz zamir denmektir.
Belgisiz zamirler "herkes, kimse, kimi, biri, birkaçı, çoğu, hepsi, bazısı, hiçbiri, falan, filan, şey" gibi sözcüklerdir.
"Sonunda hepimiz dışarı çıkmayı başardık." cümlesinde altı çizili kelime belgisiz zamirdir.
4. Soru Zamirleri
İsimlerin yerini soru yoluyla tutan sözcüklerdir. "kim, ne, hangisi, ne kadarı..." soru zamiri olarak kullanılan sözcüklerdendir. "çarşıdan sana ne alayım?" cümlesinde altı çizili kelime soru zamiridir.
Cümlede kullanılan soru sözcükleri cümleye her zaman soru anlamı katmaz ve bu cümlelerin, sonuna da soru işareti konmaz.
B. Ek Halindeki Zamirler
Bir sözcük olmadıkları halde ismin yerine geçen zamir anlamlı eklerdir. Bunlar da ilgi ve iyelik zamirleridir. Şimdi bu zamirleri sırasıyla görelim.
1. İlgi Zamiri
Belirtili isim tamlamalarında düşen tamlananın yerini tutmak üzere tamlayana eklenen "-ki" ekine ilgi zamiri denir. Bu ek halindeki zamir, eklendiği tamlayan durumundaki sözcüklere düşen, kullanılmayan isim arasında bir ilginin olduğunu belirtir ve o ismin yerini tutacak şekilde kullanılır. Örneğin; "Benim evim senin evinden güzel" cümlesinde "senin evin" isim tamlamasıdır. İlgi zamiri düşen "evin" yerini tutacak şekilde kullanılır. Bu durumda cümle şöyle olur: "Benim evim seninkinden güzel."
2. İyelik Zamirleri
İyelik ekleri aynı zamda iyelik zamirleridir. "-ım, -in, -i(si), -imiz, -iniz, -leri" gibi ekler iyelik zamiri olarak kullanılır. "Kalemim kırıldı." Cümlesindeki iyelik zamiri "benim kalemim" ifadesindeki "benim" sözcüğünün anlamını kapsamaktadır. Bu nedenle zamirdir.
