Sıfat (Ön Ad)
İsimlerden önce gelerek onları değişik yönlerden niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. İsimler varlıkları karşılayan sözcükler, sıfarlar da isimlere özellik kazandıran sözcüklerdir. Kitap, ağaç, köy, insan... gibi sözcükler isimdir. Bu isimlerin kendine has özellikleri, kendi türleri içinde ayırt edici yanları vardır. İşte bu özellikler sıfatlarla ifade edilir.
Sıfatlar isimlerin özelliği olan sözcükler olduklarına göre isimlerle beraber kullanılırlar. Bir sözcüğün sıfat olabilmesi için mutlaka bir isimden önce gelerek o ismi değişik yönlerden etkilemesi gerekir. Şimdi sıfatlarla ilgili bir kaç özellikten söz edelim.
Sıfat olan sözcükler çekim eki aldığında sıfat olmaktan çıkar. "Güzel kız" derken güzel kelimesi sıfattır. Ancak "güzeli severim" dediğimizde güzel kelimesi çekim eki alarak sıfat olma özelliğini yitirmiştir.
Bir ismi etkileyen birden fazla sıfat olabileceği gibi birden fazla ismi etkileyen bir sıfat da olabilir. Örneğin; "uzun boylu, sessiz bir çocuk" dediğimizde "uzun boylu" ve "sessiz" sıfatlarının ikisi birden "çocuk" ismini niteler. "Yemyeşil kırlar ve bayırlar" derken de "yemyeşil" sıfatı "kırlar" ve "bayırlar" isimlerinin ikisini birden niteler.
Sıfat tamlamalarında tamlanan durumdaki isim bazen düşer. Tamlananı düşmüş bu tür sıfatlara adlaşmış sıfat denir. "Tembele iş buyur, sana akıl öğretsin" cümlesinde "tembel insan" sıfat tamlamasının tamlananı düşmüş, "tembel" sıfatı da "e" hal ekini alarak isimleşmiştir. İşte bu tarz sözcüklere adlaşmış sıfat denir.
I. Sıfat Türleri
A. Niteleme Sıfatları
İsimlerin renk, durum, şekil gibi kendilerinden ayrılmayan, kalıcı özelliklerini ifade eden sıfatlardır. Niteleme sıfatları isme sorulan "Nasıl?" sorusuna cevap verir. "Siyah gözlerin çok güzel" cümlesindeki "siyah" sıfatı bir niteleme sıfatıdır ve "göz" ismini renk yönünden niteler.
B. Belirtme Sıfatları
İsimleri sayı, işaret, soru gibi değişik yönlerden etkileyen sözcüklerdir. Belirtme sıfatları, isimlerin geçici özelliklerini ifade eder. "Gökten üç elma düştü." Cümlesinde "üç" sıfatı "elma" ismini sayı yönünden belirten bir belirtme sıfatıdır. Belirtme sıfatları kendi içinde dörde ayrılır.
1. İşaret Sıfatları (Gösterme)
İsimleri gösterek belirten sıfatlardır. Bunlar addan önce "bu, şu, o" sözcüklerinin getirilmesiyle yapılır. "Beriki, öteki" gibi sözcükler de bir isimden önce kullanıldığında işaret sıfatı olur.
2. Sayı Sıfatları
Sayı sözcükleri birer isimdir. Bunlar başka bir ismin sayısını, ölçüsünü, sırasını belirttiğinde sayı sıfatı olur. Sayı sıfatları kendi içinde dörte ayrılır.
a. Asıl sayı sıfatları
İsimlerin kesin sayılarını belirtmek için kullanılan ve isme sorulan "Kaç?" sorusuna cevap veren sıfatlardır.
b. Sıra sayı sıfatları
Belirttikleri isimlerin sıralarını gösteren sıfatlardır. Sayı isimlerine getirilen "-ıncı, inci, -uncu, -üncü" ekleriyle yapılır ve isme sorulan "Kaçın?" sorusuna cevap verir.
c. Üleştirme sayı sıfatları
İsimlere bölüştürme (eşit paylara ayırma) anlamı vererek onların sayılarını belirten sıfatlardır. Sayı isimlerine getirilen "-ar, -er" ekleriyle yapılır ve isme sorulan "Kaçar?" sorusuna cevap verir.
Üleştirme sayı sıfatlarının tekrarlı biçimleri zarf olarak (durum zarfı) kullanılmakta, sıfat görevini yititmektedir.
d. Kesir sayı sıfatları
İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır. Bu sıfatlar isme sorulan "Kaçta kaç?" sorusuna cevap verir. "Yarım,çeyrek" sözcükleri de kesirli anlam taşıdıklarından kesir sayı sıfatıdır.
Yardımcı eylemlerle kurulmuş birleşik fiillerin yüklem olarak kullanıldığı cümlelerde yüklemi etkileyen sözcüğe dikkat edilmelidir.
3. Belgisiz Sıfatlar
İsimleri, onlara kesinlik kazandırmaksızın belirten sıfatlardır. Bazı, kimi, çoğu, bir, birkaç,birçok, herhangi bir, bir takım, hiçbir... gibi sözcükler belgisiz sıfat olarak kullanılmaktadır. "Birçok insan anlamaz eski musikimizden." cümlesindeki altı çizili kelime belgisiz sıfattır.
Belgisiz sıfatlar aynı zamanda belgisiz zamir olarak da kullanılır. Bu sözcükler bir ismin önüne gelip o ismi belirtirse sıfat, isimlerin yerini tutacak şekilde kullanılırsa belgisiz zamir olur.
Belgisiz sözcüklerle ilgili şöyle pratik bir kural da söylebiliriz. "Kimi" ve "çoğu" sözcükleri dışındaki diğer belgisiz sözcükler çekim eki almadan kullanılmışsa belgisiz sıfat, çekim eki alarak kullanılmışsa belgisiz zamirdir.
"Bir" sözcüğü hem belgisiz sıfat hem de sayı sıfatı olarak kullanılabilir. "Tek" anlamında kullanılmışsa sayı sıfatı, "herhangi bir" anlamında kullanılmışsa belgisiz sıfat olur.
4. Soru Sıfatları
İsimleri soru yoluyla (durumlarını, yerlerini, sayılarını) belirten sözcüklerdir. Bu sıfatlar, ayrıca diğer sıfat çeşitlerini de bulmaya yarar. "Nasıl şiirlerden hoşlanırsınız?" cümlesindeki altı çizili sözcük soru sıfatıdır.
Soru bildiren sıfatlar yalnızca sıfat olmaz. Zamir görevini de üstlenir. Bir sözcüğün soru anlamı taşıması için mutlaka bir isimden önce gelerek o ismi belirtmesi gerekir.
II. Sıfatlarda Küçültme
Sıfatlarda küçültme "-ımsı, -ımtırak, -ce, -cik" ekleriyle yapılır. Bu eklerden sadece "-cik" eki esas küçültmeyi yapar. Diğerleri eklendiği sıfatın anlamında daralmaya yol açar. "-cik" eki zaten küçüklük anlamı taşıyan sözcüklere eklendiğinde onlara aşırılık anlamı katar.
"Yeşilimsi bir kazak giymişti." Cümlesinde "-ımsı" eki "yeşil" sözcüğünün anlamında bir daralmaya neden olmuştur. Kazağın renginin tam yeşil değil de yeşile yakın bir renk olduğunu belirtmiştir.
III. Sıfatlarda Pekiştirme
Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki yolla yapılır.
a. "m, p, r, s" harfleriyle yapılır:
Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadar olan ilk hecesi alınır, "m, p, r, s" harflerinden uygun olan getirilir ve sözcük aynen yazılır. Örneğin; tertemiz, upuzun, masmavi... gibi.
b. Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesiyle yapılır:
"Uzun uzun ağaçlar vardı bahçede." Cümlesinde ikile yoluyla sıfat pekiştirilmiştir.
IV. Sıfatlarda Derecelendirme
Sıfatlarda derecelendirme sıfat olan sözcükten önce getirilen "çok, pek, daha, en..." gibi sözcüklerle yapılır.
1. Eşitlik Derecesi
Kadar sözcüğü ile yapılır. Cennet kadar güzel bir yer dediğimizde yerin cennetle eşit güzellikte olduğunu ifade etmek isteriz.
2. Üstünlük Derecesi
Daha sözcüğü ile yapılır. Ben senden daha yakışıklıyım dersek yakışıklılık bakımından daha üstün olduğumuzu iddia ediyoruzdur.
3. Aşırılık Derecesi
Sıfatların önüne getirilen "çok, pek" gibi sözcüklerle yapılır. Gözlerin çok güzel dediğimizde gözlerin güzellik bakımında aşırı olduğunu ifade ederiz.
4. En Üstünlük Derecesi
Sıfatların önüne getirilen "en" sözcüğü ile yapılır. En çalışkan Ahmet'tir gibi bir cümle buna örnek olabilir.
