İslamiyet ve Kölelik
Fas’taki İngiltere Başkonsolosu 1842’de, köleliğin kaldırılması ya da azaltılması konusundaki, hükümetinin dünya çapında gayretlerinin bir parçası olarak, o ülkenin sultanına bu konuda ne yaptıklarını sordu. Sultan ona şaşkınlığını belirten bir mektupla yanıt verdi ve köle ticaretinin, Ademoğulları’nın yaratıldığından beri; o güne kadar tüm ulusların ve dinlerin fikir birliği içinde oldukları bir konu olduğunu belirtti. Sultan, mektubunda köleliğin herhangi bir ulus ya da din tarafından yasaklanmak istendiğini bilmediğini, kimsenin bu konuda konuşmadığını da bildirdi, bu konunun gün gibi açık olduğunu ve bunu herkesin bildiğini, kabul ettiğini söyledi.
Sultan, köleliği kısıtlama ya da yasaklama konusundaki yasalar hakkında gerçekten bilgi sahibi değildi, bu konuda geri kalmıştı ama köleliğin tarihteki yeri hakkında da ne yazık ki haklıydı. Kölelik gerçekten de insanlık tarihi kadar eski bir olaydı. Asya, Afrika, Avrupa ve Kolomb öncesi Amerika’da hep vardı kölelik. Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam ve tüm diğer dinler kabul etmiş, benimsemişti köleliği.
İslamiyet’te kölelik kurumunun olduğunu öğrenmek çağdaş Müslümanların çoğunluğunu şoke etse de bu düşünce günümüzde dahi İslam hukukunun bir parçasıdır. Suudi Arabistan Alimler Heyeti üyesi Dr. Salih Fevzan’ın da belirttiği gibi “Kölelik İslam’ın bir parçasıdır. Çünkü kölelik cihadın bir parçasıdır ve cihat da İslam baki oldukça var olacaktır.” O halde diyebiliriz ki, yeryüzündeki herkes Müslüman olana kadar İslamiyet’teki kölelik kavramının kalkması olanaksız görünmektedir.
Eski ve Yeni Ahitler’de olduğu gibi Kuran’da da köleliğin varlığından söz edilir. Hz. Muhammed ve müritlerinin köleleri vardı ve bazılarını savaşlarda esir alarak köle yapmışlardı. Kuran’ın daha sonra doğrulanan ve ayrıntılı olarak hazırlanan yasaları eski kölelik kurumunda iki büyük değişiklik yaptı ki bunların büyük etkileri olacaktı. Bunlardan biri özgürlüğün istismarı; diğeri de kesin tanımlamalı koşullar dışında özgür insanların köleliği konusuydu. Örneğin İslam öncesi Arap toplumunda efendinin köle üzerindeki hakları mutlak derecede sınırsızdı. Köleler insan olarak görülmediğine göre, efendinin cariyesini fuhşa zorlayarak bu yolla para kazanması da gayet sıradan bir olaydı.
Kuran da kendinden önceki kutsal kitaplar gibi kölelik kurumunu kabul eder ama “abd – köle” sözcüğünü ender olarak kullanır, onun yerine mâ meleket eymânüküm (sağ elinin sahip olduğu) deyimi kullanılır. Kuran, efendi ve kölenin eşit olmadığını ve efendinin söz sahibi olduğunu da belirtir. Örneğin efendisinden kaçan Müslüman bir kölenin kıldığı hiçbir namaz geçerli olmaz. Nahl Suresi 75. ayet köle ile efendisi arasındaki ayrımı vurgular:
Allah, hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir köle ile kendisine güzel bir rızık verilen ve o rızıktan gizli ve açık olarak harcayan özgür bir insanı örnek verdi. Hiç bunlar eşit olur mu?
İslamiyet köleliği kaldırmamış ve onu devam ettirmiş olmasına rağmen Arap kölelerin durumları gittikçe düzelmiş, köleler bazı dinsel, dolayısıyla sosyal statüye ve bazı yasal haklara sahip olmuşlardır. Kuran emretmeden köleye karşı yumuşak davranılmasını ister ve satın alma ya da azat etme yoluyla serbest bırakılmasını şiddetle öğütler. Bu büyük bir yeniliktir. Zira İslamiyet öncesi Arap toplumunda sık sık savaş olduğu için köle azat etmeye çok ender rastlanırdı. Kuran köle sahiplerine, kölelerin para kazanıp kendi özgürlüklerini satın almaları konusunda yardımcı olmalarını öğütler. Yahudi ve Hıristiyanlarla değil ama putperestlerle olan büyük bir inanç farkına göre, iman etmiş bir köle İslam’da ve Allah katında özgür insanın kardeşi sayılır ve özgür putperestin üstündedir. Bu nokta çeşitli hadislerde belirtilmiş, Hz. Peygamber’in, kölelere karşı iyi davranılmasını, zulüm yapılmamasını söylediği ve onları özgür bırakmayı tavsiye ettiği yazılmıştır.
Hz. Peygamber’in ölümünden sonra İslam toplumunu yöneten ilk halifeler de yeni insancıl reformlar yapmışlardır. Özgür Müslümanların köle yapılması engellenmiş ve sonuçta yasaklanmıştır. Özgür insanların kendilerini ya da ailelerini, çocuklarını köle olarak satmaları yasadışı sayılmış, suçlanan ya da borçlanan kişilerin köle olarak alınıp satılmaları tamamen yasaklanmış, ama bunlar Roma topraklarında kalmış ve Hıristiyan Avrupa’da en azından on altıncı yüzyıla kadar sürmüştür. Daha sonra özgürlük konusu üzerinde daha çok durulmuş, bu konu İslam hukuk ilminin bir düsturu haline gelmiş, köle olarak tanınmayan herkesin özgür olduğu kabul edilmiştir.
İslamiyet Köleliği Neden Kaldırmadı?
Tüm eşitlik idealine karşın İslamiyet’tin köleliği kaldırmaması bir tezat olarak görülebilir. İslamiyet’in köleliği kaldırmamasının nedenleri üzerine birkaç farklı görüş vardır. Bunlardan birincisi, İslamiyet’teki savaş hukukunun doğurabileceği istenmeyen sonuçlardır.
Şöyle ki, İslamiyet’te köleliğin temel kaynağı savaş esirliği idi ve İslam hukukuna göre bir savaş sonucu esir edilen kişi için üç seçenek bulunuyordu:
- Bedelsiz ya da fidye karşılığı serbest bırakmak,
- Köle yapmak,
- Öldürmek.
Bu durumda kölelik kurumu kaldırılırsa geriye yalnızca iki seçenek kalıyordu. Ya esirin serbest bırakılması ya da öldürülmesi. Bedelsiz serbest bırakmak en az kullanılan seçenekti. Çünkü dökülen önce kana karşılık bir esir bedel alınmadan serbest bırakıldığında Müslümanlar hiçbir çıkar sağlayamadığı gibi kendileriyle yeniden savaşabilecek birini serbest bırakmış oluyorlardı. O halde hiç değilse fidye karşılığında serbest bırakılmalıydı ki İslam ordularını daha da güçlendirmek için maddi kaynak olsun.
Peki, esir için fidye verilmezse? O halde kölelik de olmadığına göre geriye tek seçenek olarak öldürmek kalıyordu ki bu hiç kimsenin istemediği bir durumdu. Bu kötü akıbeti engellemek için köleliğin kaldırılmadığını savunan İslam hukukçuları vardır.
Yine İslam hukukçularının bazılarına göre kölelik inançsızlığın bir cezasıdır. Köleliğin bir iyileştirme kurumu olduğunu savunanlar olduğu gibi bu kurumun bir İslamlaştırma ve doğru yolu bulma aracı olarak kullanıldığı konusunda da görüşler bulunur. Yani kölelik, insanların (savaş esiri ve putperestlerin kaçırılması yoluyla) İslam’ı kabul etmesi yolunda bir araçtır.
İslamiyet kölelik kurumunu onaylamakla birlikte getirdiği yeniliklerden birincisi kölelik kaynaklarına sınır koymasıdır. İslam hukukunda köleliğin iki kaynağı vardır. Savaş esirliği ya da doğumdan gelen kölelik. İslamiyet daha önceki dönemlerde görülen kişinin kendisini satarak ya da borç nedeniyle kölelik gibi kölelik kaynaklarını yasaklar. Bu reformlar sayesinde yeni köle kaynakları sınırlandı ve terk edilmiş çocuklar ya da özgür insanlar artık eskiden olduğu gibi yakalanıp köle yapılamadı.
Yeni toprakların hızla fethedildiği dönemlerde, kutsal savaşlar sayesinde köle sayısı artıyordu, ama sınırlar sabitleşince bu kaynaklar da kurudu. Savaşlar artık Bizans ya da Hıristiyan devletlerin düzenli ordularına karşı yapılıyordu ve bu savaşlarda alınan esirler ya fidye karşılığı olarak bırakılıyor ya da esir değişimi sayesinde kurtuluyorlardı. İslam dini yeni fethedilen topraklarda hızla yayılıyor, eski dinlerine sadık kalanlar ve azınlık olanlar bile suç işlemedikleri ya da Müslüman ülke düşmanlarına yardım etmedikleri ve yasalara uyup vergilerini de tam olarak verdikleri takdirde köle yapılamıyordu.
İslam imparatorluğunda Kuran ve ilk halifelerin insancıl eğilimleri bazı diğer etkilerle çelişki oluşturuyordu. Daha önce Roma toprakları olan ve Müslümanların eline geçen topraklarda yaşayanlara uygulanan yasalar buna bir örnek olarak gösterilebilir. Bu topraklarda uygulanan yasalar kölelere karşı oldukça sertti. Fethedilen topraklarda köle sayısı da hem esir düşenler ve hem de dışarıdan getirilenler nedeniyle artıyordu. Köle sayısı artınca onların fiyatları ve insani değerleri de azalıyor, onlara karşı davranışlar da sertleşiyordu. Ama bu yasaların ve davranışların sertleşmesine rağmen İslam ülkelerinin uygulamaları Roma dönemindeki kölelikle kıyaslanınca yine de oldukça yumuşak kalırdı.
Kölelerin Hakları
Köleler dinsel ve diğer zorunlu hizmetlerden muaf tutuluyordu. Onların ifadeleri mahkemelerde geçerli değildi. Ceza yasasına göre bir kişiye hakaret, para cezası ya da kan davası gibi suçlarla ilgili olarak köleye verilen cezalar özgür bir insana verilen cezaların yarısı kadardı. Kötü davranış beğenilmiyordu ama bu nedenle bir ceza yoktu şeriat yasalarında. Medeni hukuk denilen konularda ise kölenin hiçbir yasal hakkı yoktu. Bir anlaşma imzalayamaz, bir yer kiralayamaz, miras sahibi olamazdı. Bir ceza ödemesi gerektiğinde bunun sorumlusu efendisi olurdu. Fakat durumu yine de Yunan ve Roma kölelerinden daha iyiydi, çünkü İslam hukukçuları insancıl konulara daha çok önem veriyorlardı. Örneğin bir efendi, kölesinin sağlığı bozulduğunda onu tedavi ettirmek ve yaşlılığında ona destek olmak zorundaydı. Eğer bir köle sahibi kölesine karşı iyi davranmaz, gerekenleri yapmazsa o zaman kadı, onu kölesini satmaya ya da azat etmeye zorlayabiliyordu. Köle sahibi kölesini gerektiğinden fazla çalıştırıp ona eziyet edemezdi, bunu yaparsa cezalandırılırdı ama bu cezanın ne olacağı yasalarda belirtilmemişti. Bir köle özgürlüğünü kazanmak için uğraşıyorsa efendisi onun bakımından sorumlu tutulamıyordu. Köle toprak sahibi olamazdı ama belirli bir kira karşılığında tarla sahibi olabiliyordu.
Köle ancak efendisinin izniyle evlenebiliyordu. Köle erkek teorik olarak özgür bir kadınla evlenebilirdi ama pratikte bunun yeri yoktu. Bir köle sahibi de kadın kölesiyle ancak onu azat ettikten, özgürlüğünü verdikten sonra evlenebiliyordu.
İslam yasalarında bir kölenin özgürlüğünü kazanması ile ilgili bazı yollar vardı. Sahibinin köleyi azat etmek bunlardan biriydi ve kölesini azat eden kişi serbest kalan kölesine onaylı bir izin belgesi vermek zorundaydı. Kölenin azat edilmesi çocuklarını da kapsıyordu ve köle bu azat işleminden kuşkulanırsa bunu şikayet konusu yapabilirdi.
Bir diğer yönteme göre köle sahibi kölesini belirli bir para karşılığı bırakır ve bu da yazılı bir anlaşmayla yapılırdı. Kölenin özgürlüğünü mal veya para karşılığı satın almak için sahibi ile yaptığı bu anlaşmaya Mukatebe denilirdi. Sahibi ondan sonra kölesi üstünde hiçbir hak iddia edemezdi. Köle yine de bazı yasal haklardan mahrumdu ama gerçekte tamamen özgürdü. Böyle bir anlaşmaya köle sahibi değil, ancak köle son verebilirdi. Kölenin anlaşmadan sonra doğan çocukları özgür olurdu. Köle sahibi isterse kölesini belirli bir zamanda serbest bırakacağını önceden belirleyebiliyordu. Ölümünden sonra kölenin özgürlüğünü mirasçılarından da isteyebilirdi. Fakat hukuk okullarında bu yasa konusunda bazı fikir ayrılıkları vardı.
Köle sahibinin isteğine bağlı olan bu koşullara ilaveten, efendinin isteği dışında köleye özgürlük sağlayabilen çeşitli yasal yollar da vardı. Örneğin bir kadı, köle sahibini, kölesine kötü davrandığı için azat etmeye zorlayabilirdi. Efendisinden hamile kalan bir köle kadına da, geri alınamayan bazı yasal haklar tanınıyordu.
Müslüman devlette yaşayan ve diğer dinlerden olan azınlıklar, örneğin Hıristiyan ve Yahudi aileler de gücü yeterse köle satın alıp kullanabiliyorlardı. Müslüman olmayanların Müslüman köle kullanmaları yasaktı ve bir gayrimüslim kölesi İslam dinini kabul ederse o gayrimüslim onu azat etmek ya da satmak zorundaydı. Yahudiler ve Hıristiyanlar evlerine Müslüman cariye alamazlardı ve kadın köleleriyle cinsel temasları kendi din adamları tarafından yasaklanıyordu.
Özgür bir Müslüman köle yapılamazdı ama bir gayrimüslim kölenin, Müslüman olması için serbest bırakılması gerekmiyordu. Onun kölelik statüsü Müslüman olmasıyla değişmediği gibi, yeni doğan çocuğu da kölelikten kurtulamıyordu.
Bazı dönemlerde kölelerin isyanları görülüyordu ve kaçak kölelerle ilgili çıkarılan yasalara bakılırsa bu tür olaylar hiç de az değildi. Komşu ülkelerden gelmiş köleler kaçarak memleketlerine dönebiliyorlardı ve Osmanlı topraklarından kaçarak Avrupa ülkelerine sığınmış ve kölelik anılarını yazmış eski köleler vardır. Ama uzak yerlerden ve Afrika’dan getirilmiş kölelerin kaçıp kurtulmaları pek görülmezdi.
İslamiyet’te Köleliğin Kaynakları
Gördüğümüz gibi köleler esir düşerek, haraç ya da vergi karşılığı olarak ve satın alınarak getiriliyor ya da köle ailelerin doğan çocukları da köle oluyorlardı.
Esir alma: İslam’ın ilk dönemlerinde, toprakların genişletilmesiyle esir edilenler kölelerin en önemli kaynağını oluşturuyordu. Ama daha sonra sınırların sabitleşmesi sonucu, esir edilip köle yapılanların sayıları düşmeye başladı. Sınır savaşları ve sahillere yapılan saldırılarla yeni köleler sağlandı ama bunların sayıları azdı ve genelde esir değişimiyle değiştiriliyorlardı. Daha sonra Afrika ve Hindistan gibi bölgelere yapılan seferlerle esir sayısı biraz artar gibi oldu ama İslam’ın yayılması ve Müslüman olmayanlara azınlık statüsü verilmesiyle köle sayısında yine azalma başladı.
Haraç alma: Bazen fethedilmiş ülkelerden haraç ve vergi gibi alacaklar karşılığında köleler alınırdı. Örneğin Nubia’ın zenci kralıyla MS 652’de yapılan bir anlaşmaya göre bu ülke her yıl belirli sayıda köle verecekti. Nubia’nın uzun yıllar işgal edilmemesinin bir nedeni de bu olabilir. Anlaşmaya göre her yıl birkaç yüz erkek ve kadın köleyle birlikte filler, zürafalar ve diğer vahşi hayvanların verilmesi en azından on ikinci yüzyıla kadar devam etti, ama o dönemde Mısır’ın Müslüman hükümdarlarıyla Nubia’nın Hıristiyan kralları arasında çıkan kanlı savaşlar sonunda bu haraç verme dönemi kapandı. İran ve Orta Asya’daki prenslerle topraklarını fetheden Arap kralları arasında da köle almak için anlaşmalar yapıldı ama bunlar kısa süreli oldu.
Köle Çocukları: Köle ailelerin çocuklarıyla sağlanan köle artışı pek büyük değildi ve köle nüfusunun devamını pek sağlayamadı. Buna karşın Yeni Dünya’daki köle sayısında büyük ve hızlı bir artış yaşanıyordu. Aradaki farkın nedeni, Müslüman nüfusun yaşadığı Ortadoğu’da kölelerin sürekli olarak azat edilmeleri olabilir; özgür köle sahipleri kölelerini sık sık azat ediyor, onlara özgürlüklerini veriyorlardı. İslam dünyasında köle sayısının azalmasının başka nedenleri de vardı elbette. Bazıları şunlardır:
- Erkek esirlerin çoğu hadım edilerek getiriliyor ve bunlar çocuk sahibi olamıyorlardı. Bunların içinde güçlü ve hadım edilmese bir aile kurabilecek erkek sayısı çoktu.
- Asker olmayı başaran köleler üst rütbelere kadar terfi edebiliyor, bir aşamadan sonra özgür oluyor ve onların çocukları da özgür insanlar olarak yaşıyorlardı.
- Genelde sadece uşak, hizmetçi ve işçi olarak hizmet veren aşağı tabaka köleler bu görevlerinde kalıyor ve bu işlerini çocuklarına devrediyorlardı. Ama bu tür kölelerin sayıları pek fazla değildi, bu tür kadın ve erkek kölelerin birbiriyle görüşmelerine izin verilmiyor ve evlenmeleri de teşvik edilmiyordu.
- Alt tabaka çalışanlar ve yüksek rütbeli komutanlar da dahil olmak üzere köleler arasında ölüm oranı yüksekti. Köleler genellikle uzak ve gelişmemiş yerlerden geliyorlardı ve bağışıklık sistemleri pek iyi çalışmadığı için hastalandıklarında çabuk iyileşemiyor, genelde çabuk ölüyorlardı. On dokuzuncu yüzyılda Kuzey Afrika’ya seyahat eden Batılı gezginler o ülkelere getirilen zenci köleler arasındaki yüksek ölüm oranından söz etmişlerdir.
- Yeni kölelerin yasal yollardan sağlanması için kullanılan en önemli yöntem satın almaydı. Köleler İslam dünyasına komşu olan ülkelerden satın alınıyor ve İslam ülkelerindeki büyük kentlere getirilerek köle pazarlarında satılıyordu.
İslam’ın getirdiği insani reformlara rağmen, İslam İmparatorluğunda ve daha çok da dışında köle ticaretinin artması, insanlık tarihinin üzücü paradokslarından biridir. Roma İmparatorluğu’nda yeni toprakların fethi ya da saldırgan barbarların geri püskürtülmesi sonunda dışardan da köleler geliyordu ama içeriden gelenlerin sayıları daha fazlaydı. Ama bu durum İslam imparatorluğunda mümkün değildi, köleler dışarıdan getiriliyordu. İslam yasalarında köleyi sakatlamak yasaktı. Bu nedenle saraylar ve köşklerdeki harem dairelerini koruyacak olan harem ağaları hadım edilerek dışarıdan getiriliyor ya da bazıları sınırlarda hadım ediliyordu. Ortaçağ ve Osmanlı dönemlerinde başlıca harem ağası kaynakları Slavlar ya da Habeşlerdi. Rum, Batı Afrikalı, Hintli ve seyrek de olsa Batı Avrupalı harem ağaları da vardı.
İslam dünyasına pek çok ülkeden köle getiriliyordu. İlk zamanlar başlıca köle kaynağı olan ülkeler Mısır, İran, Kuzey Afrika, Orta Asya ülkeleri, Hindistan ve İspanya idi. Bu ülkelerden getirilen kölelerin çoğu Arap sahipleri kadar kültürlüydü, İslam’ı kabul ederek ve azat edilmelerini sağlayarak halkın arasına karışanlar çoktu. Savaşlarda alınan esirlerin köle yapılmaları dönemi bitince kölelerin dışarıdan getirtilmesine başlandı. Hindistan’dan, Çin’den, Güneydoğu Asya’dan ve Bizans İmparatorluğu’ndan getirilen az sayıda kölelerin çoğu belirli bir konuda uzman ya da teknisyendi. Herhangi bir meslekleri olmayan kölelerin büyük çoğunluğu ise İslam dünyasının kuzey ve güneyinden geliyordu; beyazlar Avrupa’dan, Avrasyalılar Asya steplerinden ve zenciler de Afrika’dan, Sahranın güneyinden geliyorlardı. Beyaz Avrupalılar ve siyah Afrikalılar arasında köle ticaretinden para kazanmak isteyen çok insan vardı, bunlar komşu çocuklarını bile kaçırıp satmak için fırsat kolluyorlardı. Avrupa’da da köle ticareti almış yürümüştü, köle pazarlarında Müslüman, Yahudi, putperest ve hatta Ortodoks Hıristiyan köleler bile satılıyordu.
Daha çok Slavlar olarak bilinen Orta ve Doğu Avrupalı köleler Fransa ve İspanya yoluyla karadan, diğerleri Kırım yoluyla Doğu Avrupa’dan ve Akdeniz ötesinden gemilerle getiriliyorlardı. Bunların arasında Müslüman korsanlar tarafından Dalmaçya sahillerinde yakalanmış olanlar da vardı. Bunları, İspanya ve Kuzey Afrika köle pazarlarına Avrupalı ve özellikle de Venedikli köle tacirleri getiriyordu. Slavlar İspanya’nın Müslüman bölgesinde çoktu, Kuzey Afrika’da da onlardan epey vardı ama Doğu’da pek fazla değillerdi. Hıristiyan Avrupa’da devletlerin birleşmesiyle beraber Batı Avrupa köle kaynakları kurudu ve sadece hükümet izniyle yapılan korsan seferleri ve Kuzey Afrika sahillerine yapılan baskınlarla sağlananlar kaldı geriye.
Zenci köleler İslam dünyasına Batı Afrika, Fas ve Tunus, Libya Çölü, Çad ve diğer yollar üzerinden, Nil’den Mısır yoluyla, Kızıl Deniz, Hint Okyanusu ve Basra Körfezi yollarıyla getiriliyordu. Bozkırlardan getirilen Türk kökenli köleler Semerkant ve diğer Müslüman Orta Asya şehirlerinde satılıp İran’a gönderilirdi. Karadeniz ve Hazar Denizi bölgesinden alınan köleler genellikle Halep ve Musul’da satılıyordu.
Bol belge bulduğumuz Osmanlı dönemlerinde köle ithalatı yöntemlerinde bazı değişiklikler oldu. Osmanlı İmparatorluğu genişlerken fethettiği topraklardan pek çok esir aldı ve bunları köle yaptı, çok sayıda Balkan Hristiyan’ı Osmanlı topraklarına getirildi. Üstelik Osmanlı İmparatorluğu için köle ticareti oldukça verimli bir gelir kaynağıydı. İlk kez 1363 yılında I. Murat zamanında uygulanmaya başlayan “Pençik Kanunu”na göre köle ticareti yapanların Osmanlı Devleti’ne Pençik vergisi verilmesi zorunluydu. “Bu yasaya göre her beş esirden bir tanesi devlet adına vergi olarak alınıyordu. Eğer tüccarın elindeki köle sayısı beşten az ise 25 akçe veriyordu. Yani bir esirin değeri 125 akçe olarak kabul ediliyordu. I. Murat döneminde uygulamaya konulan Pençik Kanunu Osmanlı’da köleliğin kaldırıldığı yıla değin sürdü.
Fethedilen topraklardan getirilen genç erkeklerden birçoğu devşirme yöntemiyle askere alındı. Bunların arasından büyük vezirler ve ordu komutanları çıktı. On yedinci yüzyıl başlarında devşirme yönteminden vazgeçildi, Osmanlı’nın Avrupa içlerine ilerlemesi durdu ve sonra gerileme dönemi başladı. Kuzey Afrikalı korsanlar Avrupalı köle getirmeye devam ediyordu ama bunların sayıları pek fazla değildi. Güzel kızlar haremlere alındı ve esir erkeklerin bazıları fidye ödeyerek kurtulurken, bazıları da korsanlara katıldılar. Şansı olmayan Müslüman esirler gibi bazıları da Avrupalı deniz güçlerine yenilerek onların gemilerinde forsa olarak kürek çekmeye mahkum oldular.
Osmanlı İmparatorluğun köle ihtiyacı artık Kafkaslar’dan, Gürcistan ve diğer bölge ülkelerinden sağlanıyordu. Güzel Kafkas kızları haremlere girerken genç ve güçlü erkekler de Osmanlı ordusuyla hükümet dairelerinde ve ayrıca İran’da çalışma alanları buldular. Bu bölgeden gelen esir ve köle sayısı zamanla azaldı ama bitmedi, on dokuzuncu yüzyıl başlarında Rusların Kafkasya’yı işgaliyle devam etti. Diğer yandan Kırım Tatarları Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine saldırıp oralardan esir getirmeye başladılar. Bu esirler İstanbul ve diğer şehirlerdeki köle pazarlarına götürülüyordu. Ama Ruslar 1783’te Kırım’ı alınca Tatarların bu köle seferleri de son buldu. Beyaz köle kaynakları kuruyan Osmanlılar Afrika’ya yöneldiler ve on dokuzuncu yüzyıl boyunca Fas’tan Asya’ya kadar tüm ülkelere köle satacak kadar artırdılar kölelerin sayısını.
Ortaçağın ilk dönemlerinden sonra çok sayıda köle alınıp satılması sonucunda, İslam dünyası sınırları dışında köle ticareti büyük ölçüde arttı, çok sayıda insan, köle tacirlerinin kurbanı oldu, yakalanıp köle yapıldı ve satıldı. Savaş esirleri dışındaki kölelerin yakın bölgelerden alındığı Eski Dünyada köle ticareti daha çok bölgesel, yerel bir olaydı, kölelerin satıldığı pazarlarda her şey satılırdı. Esirlerin kendi yerlerinden alınarak uzak yerlere götürüldüğü İslam dünyasında köle ticareti daha karmaşık ve özeldi, köle ticaretinin yolları tüm İslam dünyasına yayılmış, Hıristiyan Avrupa’ya, Türk bozkırlarına ve siyah Afrika’ya kadar genişlemişti. Hemen her önemli ve büyük şehirde bir köle pazarı bulunuyordu. Yeni kölelerin satışa sunulduğu pazarlara önce hükümetin üst düzey yetkilileri gelip en iyi köleleri alır, onların arkasından da memurlar ve özel kişiler gelirdi. Köleler genelde açıkta değil, kapalı özel yerlerde satılıyordu; bu uygulama bazı bölgelerde on dokuzuncu, bazılarında da yirminci yüzyıla kadar sürdü.
En Pahalı Köleler Şarkıcı ya da Dansöz Olanlardı
Köle fiyatları konusunda çok değişik bilgiler var ve bunlar bize yalnızca genel bir fikir veriyor. Ortaçağ Mısırı’ndan gelmiş bir belgedeki fiyatlar oldukça tutarlı. Köle kızların ortalama fiyatı yirmi dinar (altın para) ki bunun karşılığı iki yüz altmış altı dirhem (gümüş sikke) oluyor. Ortaçağ’a ait başka belgelerde daha yüksek fiyatlar var. Siyahi köleler iki ile üç yüz dirhem arasında, siyahi hadımlar ise bunun iki üç katı fiyatla satılıyormuş. Siyahi kadın kölelerin fiyatı beş yüz dirhem civarında, eğitilmiş şarkıcı ya da dansözlerin fiyatları ise on ile yirmi bin arasında değişiyor. Asker olabilecek beyaz esirlerin fiyatları daha yüksek. Orta Asya pazarlarında Türk kölelerin değerleri üç yüz dirhem ama diğer pazarlarda fiyatlar artıyor. Bağdat’ta dört ile beş yüz dirhem ediyorlar; beyaz bir köle kızın fiyatı ise bin dinar ve daha yüksek. On dokuzuncu yüzyıl ortalarında yazılmış bir Alman belgesine göre Türkiye’de, İstanbul’da eğitimli, güçlü bir siyah kölenin fiyatı dört, beş bin kuruş, yani iki ile üç yüz dolar arasında değişiyor, güzel bir beyaz kızın fiyatı ise elli bin kuruş ya da daha fazla. Genelde harem ağalarının fiyatları diğer erkeklerden daha yüksek, genç köleler yaşlılardan daha fazla para ederken, kadınlar erkeklerden daha pahalıya satılıyor.
Köleler evlerde, dükkanlarda, tarla ve fabrikalarda çalıştırılıyor, istisnalar dışında orduya alınmıyorlardı. İslam dünyasında köleler üretim işlerinde pek çalıştırılmadılar ama tam olarak evlerde de kullanılmadılar. Ortaçağlarda köleler çeşitli işleri başarıyla yapıyorlar, fabrikalarda çalışıyorlardı ve bu durum on dokuzuncu yüzyıla kadar devam etti. Ama kölelerin çoğu evlerde hizmetçi, uşak ve dükkanlarda yardımcı olarak çalıştırılıyordu ve İslam dünyası kölelerinin işleri genellikle bunlardı. Kölelerin çoğu siyahi, Hintliydi ve beyaz köle sayısı azdı. Daha sonraki dönemlerde köleler, esir düştükleri yerlerden son varış noktalarına gelene kadar çok acı çekmelerine karşın, bir aile yanına yerleştikten sonra rahatladılar ve çoğu da bir aile bireyi gibi kabul gördü. Ticaret yaşamında köleler genelde patronlarının yanında çıraklıkla işe başlıyorlardı ama içlerinde patron asistanı ve hatta bir süre sonra ortağı olanlar bile oluyordu.
Köle ve azat edilmiş eski köle aile yaşamında büyük rol oynuyordu. Harem ağaları haremlerin korunmasından sorumlu olan güvenli kişiler olarak görev yapıyorlar, ayrıca camilerde, türbelerde ve diğer kutsal yerlerde bekçi olarak çalışıyorlardı. Köle kadınlar genellikle cariye ya da hizmetçi oluyorlardı. Müslüman köle sahibi kadın kölesiyle yasal olarak cinsel ilişki kurabiliyordu. Özgür kadınlar da erkek köle sahibi olabiliyordu ama onların erkekler gibi köleleriyle cinsel ilişki kurma hakkı yoktu.
Kölelerin ekonomi alanındaki çalışmaları inşaat işleri dışında genellikle şehir dışında, kırsal yaşamda oluyordu ki bu konuda belge sayısı çok azdır. Ortaçağ İslam dünyasında şehirler uygarlaşıyordu. Şehirlerde yaşam konusunda oldukça çok sayıda bilgi ve belge bulunmasına karşın, kırsal kesimle ilgili hiçbir araştırma çalışması yapılmamış; bu konuda çok az bilgi ve belge bulunabiliyor. On altıncı yüzyıla kadar şehirler dışındaki yaşamla ilgili hiçbir bilgiye ulaşılamadı, ancak o yüzyıldan sonra Osmanlı arşivlerinde kırsal yaşamla ilgili bazı ipuçları çıktı ortaya. Çoğunluğu siyahi olan pek çok kölenin tarlalarda, maden ocaklarında ve bataklık kurutma gibi bazı özel işlerde kullanıldıklarına dair bazı bilgiler ve belgeler bulundu. Bazı köleler çok ağır işlerde çalıştırılmış; örneğin güney Irak’ta Zenc köleleri tuz göllerinden tuz üretme işlerinde kullanılmışlar, Sahra’daki tuz ve Nubia’daki altın madenlerinde yine zenciler çalıştırılmış. Büyük çiftlik arazilerinde, uçsuz bucaksız tarlalarda binlerce zenci ter dökmüş. Evlerde ve ticari işlerde çalışan köleler rahat yaşarken, açık havada çalışanlar korkunç zorluklarla karşılaşmış ve çoğu da ölmüşler. Yazılı belgelerden anlaşıldığına göre Sahra tuz madenlerinde beş yıldan fazla dayanan olmamış. Arapların Doğu’dan, Kuzey Afrika yoluyla İspanya’ya getirdikleri pamuk ve şeker kamışı tohumlarıyla tarıma başlamaları sonucu bölgede büyük çiftlikler oluştu. Bazı Osmanlı kayıtlarına göre devletin elinde olan pirinç tarlalarında da kölelerin çalıştırıldığı biliniyor. Ekonomik iş alanlarında genellikle erkek köleler çalışıyordu ama bazı işlerde köle kadınların çalıştığı da bir gerçek. İslam öncesi kadın kölelerin fahişe olarak çalıştırılması İslam yasasıyla yasaklandı ama yine de bunu yapanlar vardı.
Asker olan köleler köle nüfusunun bir anlamda aristokrasisini oluşturuyordu. Bunların içinde en önemlileri Avrasya steplerinden, Orta Asya’dan ve şimdi Çin Türkistanı olan bölgeden getirilen Türklerdi. Yalnız Türk köleler diğer kölelere benzemediğinden olacak, kısa bir süre sonra ya Abbasilerde olduğu gibi ordunun çekirdeğini oluşturuyor ya da Tolunoğulları gibi yabancı topraklarda kendi devletlerini kuruyordu. Ortaçağ Müslüman İspanya’da ve kuzey Afrika’da Slavlar da aynı rolü oynadılar ve daha sonra da Balkan ve Kafkasya köleleri de Osmanlı imparatorluğunda aynı görevleri yaptılar. Siyahi köleler de bazı dönemlerde asker oldular ama sayıları azdı ve görev süreleri de genelde kısa oluyordu.
Kölelerin en ayrıcalıklı olanları hiç kuşkusuz müzik, edebiyat ve eğlence hayatında insanları eğlendiren genç erkek ve kadınlardı. Ortaçağ’da şarkıcıların, dansözlerin ve müzisyenlerin büyük çoğunluğu, en azından köken olarak köleydi. Bunların belki de en ünlüsü Bağdat sarayındaki İranlı köle Ziryab’dı, daha sonra İspanya’ya gitti ve çeşnicibaşı oldu, Avrupa’ya kuşkonmazı da onun tanıttığı söylenir. Adlarını Arap tarihi ve şiirlerine yazdıran köle ya da azat edilmiş köle sayısı az değildir.
İslam Ülkelerinde Köleliğin Yasaklanması
Bu konuda üzerinde durulması gereken konu, köleliğin yasaklanmasının İslam ülkelerinde farklı biçimde gerçekleştiğidir ve genellikle Batılı ülkelerin baskısı sonucu olmuştur. Bu ülkeleri üç kümede incelemek olanaklıdır.
Birinci küme Osmanlı İmparatorluğu ve Mısır’ı da kapsamaktadır. 1855 yılında Şeyhülislam Hicaz bölgesinde ve özellikle Mekke ve Medine sınırları içerisinde köle ticareti ve taşımacılığını yasaklayan ve 1882’de Mısır’da Ezher Şeyhi Şemseddin Anbabi köleliğe karşı fetva verdiler; ancak bu fetvalar köleliği tam olarak yasaklayan kapsamda değildi ve Batı’nın yaptığı baskılar sonucu çıkarılmıştı. Üstelik köleliği yasaklama girişimi oldukça tepki ve soruna neden olmuştu. Örneğin Şeyh Cemal, bu yasanın İslam hukukuna aykırı olduğunu savunarak çıkardığı karşı fetvada “Türkler Allah’ın yolundan sapıp kâfir olmuşlardır. Bundan dolayı Türklerin öldürülmesi vaciptir” deyince bölgedeki birçok Türk görevli çıkan isyanlar sonucunda saldırıya uğramış isyanların bastırılmasının ardından Hicaz bölgesi çıkarılan yasadan muaf tutulmuştu. Kısacası köleliği kaldırmak istemesi nedeniyle kafir ilan edilen Osmanlı, 2 yıllık bir gecikmenin ardından 1857 yılında köleliği kaldırabildi.
İkinci kümede Batı sömürgesi altındaki İslam ülkeleri bulunur. Bu ülkelerde kölelik, sömürgeci yöneticiler aracılığıyla yasaklandı ve bu ülkeler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra da kölelik yasağını sürdürdüler. Örneğin köleliğin en erken yasaklandığı ülkelerden biri 1846 yılında Tunus oldu.
Üçüncü küme ise Osmanlı İmparatorluğu dışında kalan ve sömürge olmamış İran ve Arap yarımadası ülkeleridir. Bu ülkeler kölelik kurumunu uzun süre korudular ve uluslararası baskının etkisiyle 20’nci yüzyıl ortalarında yasaklamak zorunda kaldılar. Ancak İslam şeriatına göre köleliğin yasaklanmasıyla ilgili bir fetva da çıkarmadılar. Katar 1952, Nijer 1960, Suudi Arabistan ve Yemen 1962, Birleşik Arap Emirlikleri 1964, Umman 1970 ve Moritanya 1981 yılında köleliği yasakladı.
