Temel ve Türetilmiş Büyüklükler arasındaki fark nasıl anlaşılır?

Temel büyüklükler 

Fizik biliminde fiziksel büyüklükleri iki kategoriye ayrılır: temel büyüklükler ve türetilmiş büyüklükler. Bunlar bir takım yöntemlerle ölçülür ve hepsinin ayrı bir birimi vardır. Bu birimler uluslararası uzlaşmalar sonucu seçildiği için, bunlara uluslararası birimler ya da SI birimleri denir. Temel büyüklükler, doğrudan ölçülüp kendi başına ifade edilebilirler. Bunların tamamı skalerdir, hepsinin mutlak sıfırı vardır. (Bu ne demek, bir düşünün.) Diğer fiziksel büyüklüklerin hepsinin tanımlanması için temel oluşturan bu büyüklükler kümesi, toplam yedi büyüklükten oluşur. KISAMUZ kısaltmasıyla aklınızda kalabilecek bu yedi büyüklük şunlardır: (Tablodaki baş harfleri yukarıdan aşağı okuyun.)

Temel Büyüklükler
Baş harfi	Büyüklük	Simge	Birim	Birim Kısa
K	Kütle	m	kilogram	kg
I	Işık şiddeti	I	Candela (kandela)	cd
S	Sıcaklık	T	Kelvin	K
A	Akım şiddeti	i	amper	A
M	Madde miktarı	n	mol	mol
U	Uzunluk	l	metre	m
Z	Zaman	t	saniye	s

Güzel bir örnek kütledir, hem dört temel kuvvetten biri olan kütle çekimin özelliğidir, hem de doğrudan ölçülebilir.  

Türetilmiş büyüklükler

Türetilmiş büyüklükler kendi başlarına değil, temel büyüklükler veya diğer türetilmiş büyüklükler cinsinden ifade edilir. Her türetilmiş büyüklüğün bir tanımlayıcı denklemi vardır, böylece temel büyüklüklerin çarpımı veya oranı olarak ifade edilebilirler. Türetilmiş büyüklükler skaler ya da vektörel olabilir.

Örneğin, belli bir yönde birim zamanda ne kadar yer değiştirildiği anlamına gelen hız türetilmiştir, yer değiştirmenin (uzunluk) zamana oranıdır. Elektrik yükü akımla geçen zamanın çarpımıyla ifade edilir. Bunların da bazıları doğrudan ölçülebilir (örneğin elektrik potansiyel), ama yine de temel büyüklükler olarak kabul edilmezler. 

Temel Büyüklükler
Büyüklük	Simge	Birim	Birim Kısa
Yüzey Alanı	A	metrekare	m2
Hacim	V	metreküp	m3
Özkütle	d	kg / metreküp	kg/m3
Hız	v	metre / saniye	m/s
İvme	a	metre / saniye kare	m/s2
Kuvvet	F	Newton	N
İş	W	Joule	j
Enerji	E	Joule	j
Güç	P	Watt	W
Isı	Q	Joule	j
Elektrik yükü	q	Coulomb	C
Elektrik alan	E	Newton / Coulomb	N/C ya da V/m
Elektrik potansiyel	V	Volt	V
Direnç	R	Ohm	Ω
Sığa	C	Farad	F
Momentum	p	kgm/s
Basınç	P	Pascal	Pa (N/m2)
Manyetik alan	B	Tesla	T

Temel Büyüklük Türetilmiş mi? 

1. Yukarıdaki resimdeki ölçüm aletlerinden hangisi temel, hangisi türetilmiş bir büyüklüğü ölçer?
2. Konum, alınan yol ve yer değiştirme büyüklüklerinden hangisi temel büyüklüktür? Yorumlarda cevabınızı yazabilirsiniz.
3. Temel büyüklüklerden hangileri eksi değer alabilir? Örneğin – 5 K (eksi beş Kelvin) sıcaklık mümkün müdür?
4. Kütleyi gerçekten doğrudan ölçüyor muyuz? Terazilerin hepsi ağırlığı ölçmüyor mu? Kütleyi nasıl doğrudan ölçebiliriz?
5. Elektrik yükü doğadaki dört temel kuvvetin birinin özelliğidir. Bu kadar temel bir özellik temel büyüklük olarak kabul edilmemiştir. Bunun yerine elektrik akımı şiddeti kabul edilmiştir. Neden?

Temel ve Türetilmiş Büyüklükler ile ilgili Kazanımlar

9.1.3.1. Fiziksel nicelikleri sınıflandırır.

• Niceliklerin temel ve türetilmiş olarak tanımlanması ve sınıflandırılması sağlanır.
• Temel büyüklüklerin birimleri SI birim sisteminde tanıtılır. Türetilmiş büyüklükler için fen bilimleri dersinde geçmiş konulardan örnekler verilir. 

Temel ve Türetilmiş Büyüklükler ile İlgili MEB ve EBA testleri

• 9. Sınıf Fizik Bilimine Giriş -2 – Test 2 (2018)