Dünya
Dünya, Güneş Sistemi'nin 9 gezegeninden biridir ve Güneş'e olan uzaklığı
bakımından 3. Sırada bulunur. Coğrafya'nın asıl konusunu oluşturan
Dünya'yı incelemek için bazı kavramların bilinmesi gerekir:
- Eksen
- Kutup Noktası
- Ekvator
- Paralel
- Meridyen
Dünya'nın Şekli :
Dünyanın Şekli ve Boyutları Nelerdir ?
Dünya, Kutup Noktaları'nda basık, Ekvator'da şişkindir. Dünya'nın
kendisine özgü bu şekline geoid denir. Geoide
en yakın geometrik şekil elipsoiddir. Verilen
boyutlar "Hayford Elipsoidi" ne aittir.
Dünya'nın Boyutları
- Ekvator yarıçapı = 6.378,4 km
- Kutuplar yarıçapı = 6.356,9 km
- Ekvator çevresi = 40.076,6 km
- Kutuplar çevresi = 40.009,1 km
- Pratikte bu uzunluklar yaklaşık olarak alınmaktadır.
Paralellerin Özellikleri :
- Ekvator'a paralel uzanırlar
- Çapları ve uzunlukları Ekvator'dan kutuplara doğru kısalır.
- Ekvator'dan kutuplara doğru sayısız paralel çizilebilir. Ancak değerlendirme kolaylığı bakımından birer derece aralıklarla çizildikleri varsayılır.
- Paralellerin 90 tanesi Kuzey Yarım Küre'de, 90 tanesi Güney Yarım Küre'de bulunur.
- 60. paraleller Dünya'nın küreselliğinden dolayı Ekvator'un yarısı uzunluğundadır.
- Birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık her yerde yaklaşık 111 km'dir.
UYARI : Dünya'nın geoid şekli nedeniyle 2
paralel arasındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Örneğin,
Ekvator ile 10 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.596 m iken,
890-900 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.700
m'dir. Ancak birbirini izleyen 2 paralel
arasındaki uzaklık pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir.
Özel Paraleller
Bazı paralellerin yerleri, güneş ışınlarının yere değme açısına bağlı
olarak doğa tarafından belirlenmiştir. Bunlar :
- Ekvator
- Dönenceler
- Kutup Daireleri
- Kutup Noktaları
Ekvatorun Özellikleri
-
En uzun paraleldir.
-
Güneşin önünden en hızlı geçen noktaların oluşturduğu
paraleldir.
-
3) Dünya'nın eksen
çevresindeki dönüş hızı Ekvator'da yaklaşık 1670
km/saat'tir.
-
Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül'de dik açıyla alır.
-
Yıl boyunca sıcak olduğundan termik alçak basınç kuşağıdır.
-
Yükseltici hava hareketleri görüldüğü için bol yağış alır.
-
Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca birbirine eşit ve 12'şer
saattir.
Dönencelerin Özellikleri
-
Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen
Dönenceler, 23027' Kuzey ve Güney paralelleridir.
-
Kuzey Yarım Küre'dekine Yengeç Dönencesi, Güney Yarım Küre'dekine
Oğlak dönencesi denir.
-
Orta kuşak ile Tropikal kuşağı birbirinden
ayırırlar.
-
Güneş ışınlarının düz zeminlere dik geldiği en son noktalardır.
-
5. Yengeç Dönencesi 21 Haziran'da, Oğlak Dönencesi 21
Aralık'ta Güneş ışınlarını dik açı ile alır.
Kutup Noktalarının Özellikleri
-
90. Kuzey ve Güney paralelleridir.
-
Güneş ışınlarının düz zeminlere en dar açıyla geldiği yerlerdir.
-
Sürekli soğuk olduğundan kutuplar ve çevresinde yıl boyunca termik
yüksek basınç kuşakları oluşur.
-
Aydınlanma çemberinin 21 mart ve 23 Eylül'de teğet
geçtiği yerlerdir.
-
Bir yıl içinde 6 ay sürekli gündüz, 6 ay sürekli gece yaşanır.
-
Çizgisel hızın sıfır, yerçekiminin en fazla olduğu yerlerdir.
Kutup Dairelerinin Özellikleri
-
Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen Kutup
Daireleri, 66033' Kuzey ve Güney paralelleridir.
-
Kutup kuşağı ile Orta kuşağı birbirinden
ayırırlar.
-
Aydınlanma çemberinin yıl içinde yer değiştirdiği ve 21 Haziran ile 21
Aralık'ta teğet geçtiği paralellerdir.
-
21 Haziran'da Kuzey Kutup Dairesi'nde, 21 Aralık'ta Güney Kutup
Dairesi'nde 24 saat gündüz yaşanır.
Meridyenlerin Özellikleri
-
Bir kutuptan diğerine uzanan meridyenler de paraleller gibi
sayısızdır. Ancak pratikte her 1 dereceden bir yay
geçtiği varsayılarak, 360 tane oldukları
kabul edilmiştir.
-
Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık Ekvator üzerinde 111 km
olarak kabul edilmiştir.
-
Başlangıç meridyeni olarak Londra yakınlarındaki
Greenwich kabul edilmiştir.
-
Bir meridyenin, karşıt (anti) meridyeniyle arasında 180 meridyen fark
vardır.
UYARI : Meridyen yayları eşit uzunluktadır. Aralarındaki uzaklık
Ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve tüm meridyenle kutuplarda birleşir.
Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık; Ekvator üzerinde 111.322
m. (pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir, 45. (Kuzey - Güney)
paralellerinde 78.850 m, 90. (Kuzey - Güney) paralellerinde ise 0
m'dir.
Dünyanın Şekline Bağlı Sonuçlar
-
Dünya'nın geoid şekli nedeniyle,
yerçekimi Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Dünya,
geoid değil de küre şeklinde olsaydı,
yerçekimi Dünya'nın her yerinde aynı olurdu.
-
Dünya'nın geoid şekli nedeniyle Ekvator
diğer paralellerden ve meridyenlerden daha uzundur. Dünya küre şeklinde
olsaydı, Ekvator çevresi (kutupları çevreleyen iki meridyenin uzunluğu)
birbirine eşit olurdu.
-
Ekvator çevresi =40.077 km
-
Kutuplar çevresi=40.009 km
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, ekseni çevresindeki dönüş hızı
Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki noktalar saatte
1666,6 km yol katederken, Kutup
Noktaları'nda alınan yol sıfır km olduğu için, eksen çevresindeki
dönüş hızı 0 km/saat'tir.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle Kutup Noktaları'nda birleşen meridyen
yaylarının uzunluğu birbirine eşittir. Bir kutuptan diğerine
uzanan bir meridyen yayının uzunluğu yaklaşık 20.005
km'dir.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle meridyenler arası uzaklık, Ekvator'dan
kutuplara doğru azalır ve meridyenler Kutup Noktaları'nda
birleşirler.
-
Birbirini izleyen iki meridyen arası uzaklık Ekvator üzerinde 111.322 m
iken (pratikte bu uzunluk 111 km kabul edilmiştir), 45. paraleller
üzerinde 78.850 m, 90. paralellerde (Kutup Noktaları) 0
m'dir.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, paralellerin uzunluğu Ekvator'dan
kutuplara doğru küçülür. Ekvator en uzun paraleldir. Kutuplarda ise
paraleller nokta halini alır.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle aydınlık ve karanlık yarıküreler
oluşur. Böylece yeryüzünün bir yarısı gündüzken, diğer yarısında gece
yaşanır.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator'dan
kutuplara doğru Güneş ışınlarının yere değme açısı daralır. Bu
tarihlerde Ekvator Güneş ışınlarını dik açı ile alır. Bu nedenle
yatay düzleme dik duran cisimlerin gölgesi oluşmaz. Kutuplara doğru
güneş ışınlarının yere değme açısı daraldığı için cisimlerin gölge boyu
uzar.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle güneş ışınlarını yıl boyunca dik ve
dike yakın açı ile alan Ekvator'un güneşten aldığı ısı enerjisi daha
fazladır. Kutuplara doğru ışınların gelme açısının daralması nedeniyle
alınan ısı enerjisi azalır.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle yerden yükseldikçe görülebilen
alan genişler.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle termik basınç kuşakları oluşur.
Termik Basınç Kuşakları
Dünya'nın küreselliği nedeniyle ısınma ve soğumaya bağlı oluşan
basınçlara termik basınç denir. Güneş ışınlarını, yıl boyunca dik ve dike
yakın açılarla alan Ekvator fazla ısınır. Isınan hava genleşerek yükselir
ve basınç düşer. Kutuplar, ışınları dar açı ile aldığından her zaman
soğuktur.Soğuk hava ağır olduğu için yere çöker ve basınç yükselir.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, Kutup Yıldızı'nın görünüm açısı Kuzey
Kutbu'ndan Ekvator'a doğru daralır.
Bu nedenle 60. Kuzey paralelinde 60° açı ile görülen Kutup Yıldızı
Güney Kutbu'nda görülmez.
-
Dünya'nın küreselliği nedeniyle hep aynı yönde hareketle başlangıç
noktasına ulaşılır. 1519 yılında
Macellan tarafından, hep batıya gidilerek
çıkış noktasına varılabileceği düşüncesi ile İspanya'nın
Cadiz Körfezi'ndeki
Sancular Limanı'nda başlatılan ve aynı
limanda 1522 yılında son bulan Dünya seyahati ile bu sonuca
ulaşılmıştır.
Dünya’nın Günlük Hareketi (Eksen Çevresindeki Hareketi)
Dünya, batıdan doğuya doğru ekseni çevresindeki dönüşünü 24 saatte
tamamlar. Buna 1 Güneş günü denir. Dünya'nın ekseni çevresindeki
hareketinin hızı, 2 farklı şekilde ifade edilir.
Çizgisel Hız
Dairesel hareket yapan Yerküre üzerindeki bir noktanın birim zamanda
eksen üzerindeki yer değiştirme hızıdır. Çizgisel hız, dünyanın
küreselliği nedeniyle Ekvator'da en fazladır, kutuplara doğru azalır.
Açısal Hız
Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda
oluşturduğu dönüş açısıdır.
Dünya, ekseni çevresindeki hareketi sırasında 4 dakikada 1 derecelik, 1
saatte 15 derecelik, 24 saatte 360 derecelik dönüş yapar.
Açısal hız, dünya üzerindeki her noktada aynıdır.
UYARI : Dünya kendi ekseni çevresinde,
4 dakikada 10' lik,
1 saatte 150' lik,
24 saatte 360°'lik dönüş yapar.
Günlük Hareketin Sonuçları
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle,
-
Bir noktaya Güneş ışınlarının gelme açısı ve yatay düzleme dik duran
cisimlerin gölge boyları günün saatlerine göre değişir.
-
Güneş ışınları öğle saatinde en büyük açıyla gelir ve en kısa gölgeler
oluşur.
-
Gece ve gündüzler birbirini izler.
-
Günlük sıcaklık farkları oluşur.
-
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, rüzgarlar esme
yönlerinden saparlar. Bu sapma, Kuzey Yarım Küre'de esme yönünün sağına,
Güney Yarım Küre'de esme yönünün soluna doğrudur.
-
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, okyanus akıntıları
yönlerinden sapar ve halkalar oluştururlar. Okyanus akıntılarını
başlatan sürekli rüzgarlardır. Bu nedenle rüzgarların esme yönlerinden
sapmasına bağlı olarak akıntılar da yönlerinden sapar.
Dünyanın Yıllık Hareketi
Dünya ekseni çevresinde hareket ederken aynı zamanda saat ibresinin tersi
yönde, Güneş'in çevresinde de döner. Bu hareketini elips bir yörüngede 365
gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 Güneş yılı denir. Dünya'nın yıllık hareketi
sırasında, Güneş'in çevresinde çizdiği yörünge düzlemine
ekliptik denir. Yörünge şeklinin elips olması
nedeniyle Dünya yıllık hareket sırasında Günöte - Günberi konumuna
gelir.
Günöte (Aphel)
Dünya'nın, Güneş'ten en çok uzaklaştığı, yörüngede en yavaş döndüğü
gündür. Dünya Günöte konumuna 4 Temmuz'da gelir.
Günberi (Perihel)
Dünya'nın, Güneş'e en çok yaklaşıp, yörüngede en hızlı döndüğü
gündür. Dünya Günberi konumuna 3 Ocak'ta gelir.
Yörünge Şeklinin Sonuçları
Dünya Güneş'in etrafında elips bir yörüngede döner. Yörünge şeklinin
elips olması nedeniyle;
-
Dünya'nın yörüngedeki dönüş hızı, Güneş'e yaklaştıkça artar, Güneş'ten
uzaklaştıkça azalır. Dolayısıyla sonbahar
ekinosuna 2 gün gecikme ile 23 Eylül'de
ulaşılır.
-
Her iki yarımkürede mevsim süreleri değişir.
Mevsim Süreleri : Yörünge şekli tam daire biçiminde olsaydı,
Dünya'nın yörüngedeki dönüş hızı değişmez, her iki yarım kürede mevsim
süreleri eşit olurdu.
Dünya'nın eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarım Küre'de ve Güney Yarım
Küre'de aynı anda birbirine göre zıt mevsim yaşanır. Birinin yaz
süresi diğerinin kış süresi olur. Dünya'nın yörüngedeki dönüş hızının
Güneş'e yaklaştıkça artması, uzaklaştıkça azalması nedeniyle Kuzey Yarım
Küre'de İlkbahar ve yaz süresi Güney yarım Küre'de
sonbahar ve kış süresi daha uzundur.
Eksen Eğikliği
Dünya'nın yıllık hareketi sırasında oluşan yörünge düzlemi (ekliptik) ile Dünya'nın Ekvator düzlemi üst üste çakışmaz.
Aralarında 23°27' lık bir açı bulunur.
Yörünge düzlemi ile eksen arasında ise 66°33'
lık bir açı oluşur. Buna Dünya'nın Eksen
Eğikliği denir.
Ekliptik:Dünya'nın yörüngesinden
geçtiği varsayılan düzleme
Ekliptik veya Yörünge Düzlemi denir.
UYARI : Dünya ekseniyle, yörünge düzlemi arasında 66°33'lık,
Ekvator ile yörünge düzlemi arasında 23°27'
lık açı bulunmaktadır.
Bu açı daha küçük ya da daha büyük olsaydı,
dönence ve kutup dairelerinin enlem dereceleri değişirdi.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları
v Dünya'nın Güneşe karşı konumu yıl içinde değişir.
Dünya'nın Güneşe Karşı Konumları
21 Mart - 23 Eylül Durumları (Ekinokslar)
a) 21 Mart ve 23 Eylül'de
Ekvator üzerindeki noktalar yerel saat 12.00'de Güneş ışınlarını dik
açı ile alır.
b) b) Ekvator'da yatay
düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12.00' de gölgesi
oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi,
Kutup Noktalarından geçer.
d) Dünya'nın her yerinde
gündüz ve gece süresi birbirine eşittir.
e) Aynı meridyen üzerinde
yer alan tüm noktalarda Güneş, yerel saatle aynı anda doğar ve aynı anda
batar.
f) 21
Mart'tan sonra Kuzey Y.'de, 23 Eylül'den sonra da Güney Y.' de
gündüzler gecelere göre daha uzun olmaya başlar.
21 Haziran Durumu (Solstisi)
a) Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12.00'de Yengeç
Dönencesi'ne gelir.
b) Yengeç Dönencesi'nde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel
saat 12.00'de gölgesi
oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi Kutup Dairelerine teğet geçer.
d) Bir noktadan kuzeye doğru gidildiğinde gece süresi uzamaya
başlar.
e) Kuzey Yarım Küre'de yılın en uzun gündüzü, Güney Yarım Küre'de
ise yılın en uzun gecesi
yaşanır. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım
Küre'de gündüzler, Güney Yarım Küre'de ise geceler
kısalmaya başlar.
21 Aralık Durumu (Solstisi)
a) Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12.00'de Oğlak
dönencesi'ne gelir.
b) Oğlak dönencesi'nde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel
saat 12.00'de gölgesi oluşmaz.
c) Aydınlanma çemberi Kutup Daireleri'ne teğet geçer.
d) Bir noktadan kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzamaya
başlar.
e) Kuzey Yarım Küre'de yılın en uzun gecesi, Güney Yarım Küre'de
ise yılın en uzun gündüzü
yaşanır. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım
Küre'de geceler, Güney Yarım Küre'de gündüzler
kısalmaya başlar.
UYARI : 21 Haziran'da Yengeç Dönencesi, 21 Aralık'ta Oğlak dönencesi, 21
Mart ve 23 Eylül'de Ekvator üzerindeki noktalarda, cisimlerin saat
12.00'da oluşan gölgesi tam dibe düşer. Ekinokslarda, 450 enlemlerinde
oluşan gölge boyu cismin boyuna eşittir.
UYARI : 21 Haziran'da,
- Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutbu arasındaki enlemlerde gece
süresi 24 saatten fazladır.
- Türkiye'de saat 12.00'de cisimlerin yıl içindeki en kısa
gölgeleri oluşur.
UYARI : 21 Aralık'ta;
- Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutbu arasındaki enlemlerde gece
süresi 24 saatten fazladır.
- Türkiye'de yerel saat 12.00'de cisimlerin yıl içindeki en uzun
gölgeleri oluşur.
v Dünya'nın eksen eğikliğine bağlı olarak Dönenceler ve Kutup Daireleri'nin
yerleri belirlenir.
Dönenceler
23°27' Kuzeye paralelleridir. Güneş ışınlarının düz zeminlere dik açı ile
geldiği en son yerlerdir.
Kutup Daireleri
66°33' Kuzey ve Güney paralelleridir. Aydınlanma çemberinin yıl içinde
yer değiştirdiği, 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerinde teğet
geçtiği paralellerdir.
v Dünya'nın eksen eğikliğine bağlı olarak matematik iklim kuşakları
oluşur.
Matematik İklim Kuşakları
Dünya'nın 23°27' lık eksen eğikliği dikkate
alınarak belirlenmiştir. Dönenceler arasında kalan alan, güneş ışınlarının
yıl içinde iki kez dik açı ile geldiği Tropikal Kuşak'tır. Dönenceler ile
Kutup Daireleri arasında kalan alanlar, güneş ışınlarının yıl içinde gelme
açısının en çok değiştiği, bu nedenle 4 mevsimin belirgin olarak yaşandığı
Orta Kuşak, Kutup Daireleri ile Kutup Noktaları arasında kalan alanlar ise
Kutup Kuşağıdır.
v Dünya'nın eğikliğine bağlı olarak mevsimler oluşur.
Dünya'nın ekseni 23°27' eğik olduğu için
Güneş ışınlarının yıl içinde gelme açısı ve buna bağlı
olarak ısıtma miktarı değişir.
21 Haziran'da Kuzey Yarım Küre'de yaz mevsimi,
Güney Yarım Küre'de tam tersine kış mevsimi başlar.
23 Eylül, Kuzey Yarım Küre'de sonbahar,
Güney
Yarım Küre'de ilkbahar mevsiminin başlangıcıdır.
21 Aralık'ta Güney Yarım Küre'de yaz mevsimi, Kuzey Yarım Küre'de kış
mevsimi başlar.
21 Mart'ta Kuzey Yarım Küre'de ilkbahar, Güney Yarım Küre'de sonbahar
mevsimi başlar.
v Dünya'nın eksen eğikliği nedeniyle bir noktaya Güneş ışınlarının gelme
açısı ve atmosferde tutulma miktarı yıl içinde değişir.
Örnek : Güneş ışınları 21 Aralık'ta Oğlak Dönencesi'ne dik gelir. Bu
tarihte ışınlar Ankara'ya yıl içindeki en dar açı (260) ile ulaşır.
Işınların gelme açısının daralmasının yanı sıra, atmosferde en uzun yolu
geçerek yeryüzüne ulaşmaları nedeniyle
atmosfer tarafından tutulma oranı da en fazladır.
21 Haziran'da ise ışınların Ankara'ya 73° ile ulaşmasına bağlı olarak
atmosferde kat ettikleri yol ve atmosfer tarafından tutulma oranı en
azdır.
v Eksen eğikliği nedeniyle Güneş'in ufuk düzleminde öğle vakti ulaştığı
tepe noktasının yeri yıl içinde değişir.
v Dünya üzerinde aynı anda gece ve gündüz yaşayan alanları birbirinden
ayıran sınıra aydınlanma çemberi denir.
Dünya'nın eksen eğikliğine bağlı olarak aydınlanma çemberi Kutup noktaları
ile Kutup Daireleri arasında yer değiştirir. Bu yer değiştirme soncunda
gece ve gündüz süreleri değişir, aralarındaki fark Ekvator'dan kutuplara
doğru artar. Bu fark 21 Haziran ve 21 Aralık'ta en fazla olur.
v Bir noktada Güneş'în doğuş ve batış saatleri yıl boyunca
değişir. Güneş, yaz aylarında erken doğup geç batarken kış aylarında
geç doğup erken batar.
Örnek : 21 Haziran'da Güneş ışınları Yengeç Dönencesi'ne dik gelir.
Aydınlanma çemberi Kutup Daireleri'ne teğet geçer. Bunun doğal sonucu
olarak Kuzey Yarım Küre'de gündüzler gecelere göre uzundur.
Eksen Eğikliği Olmasaydı
Dünya'nın ekseni 23°27' eğik olmasaydı eksen ile yörünge düzlemi (ekliptik) arasındaki açı 90° olurdu.
-
Yerleri eksen eğikliğine bağlı olarak belirlenen Dönenceler, Kutup
Daireleri ve Matematik İklim Kuşakları oluşmazdı.
-
Işınlar yıl boyunca Ekvator'a dik gelirdi.
-
Aydınlanma çemberi yıl boyunca Kutup Noktaları'ndan
geçeceği için yeryüzünde gece ve gündüz
süreleri sürekli 12 şer saat olurdu.
-
Dünya üzerindeki bir nokta Güneş ışınlarını yıl boyunca aynı açı ile
alacağı için mevsimler oluşmazdı.
Eksen Eğikliği Daha Fazla Olsaydı
Dünya'nın ekseni 23°27' dan daha fazla eğik olsaydı, Dönenceler ve Kutup
Daireleri'nin yerleri değişirdi.
Buna bağlı olarak;
-
Tropikal kuşak ve Kutup kuşağı genişler, Orta kuşak daralırdı.
-
Orta kuşakta yazlar daha sıcak, kışlar daha soğuk geçerdi.
-
Aydınlanma çemberinin yer değiştirme alanı genişleyeceği için gece ve
gündüz süreleri arasındaki fark daha da artardı.
Eksen Eğikliği Daha Az Olsaydı
Dünya'nın ekseni 23°27' dan daha aza eğik olsaydı, dönencelerin ve kutup
dairelerinin yerleri değişirdi. Buna bağlı olarak;
-
Tropikal kuşak ve Kutup Kuşağı daralır, Orta Kuşak genişlerdi.
-
Orta Kuşak'ta yazlar daha serin, kışlar daha ılık geçerdi.
-
Aydınlanma çemberinin yer değiştirme alanı daralacağı için gece ve
gündüz süreleri arasındaki fark daha da azalırdı.
Yeryüzündeki herhangi bir alanın bulunduğu yere, o alanın coğrafi konumu
denir. Coğrafi konum, matematik konum ve özel konum olarak iki şekilde
ifade edilir.
Matematik Konum
Dünya üzerinde bir nokta veya alanın yerinin belirlenmesi için, o
noktanın Ekvator'a ve başlangıç meridyenine olan uzaklığının bilinmesi
gerekir. Bunun için enlem ve boylam kavramlarından yararlanılır.
Örnek : Türkiye 36° - 42° Kuzey enlemleri,
26° - 45° Doğu boylamları arasında yer alır.
Özel Konum
Dünya üzerindeki bir yerin çevresine, denizlere, yer şekillerine,
anayollara, geçitlere ve komşularına göre konumudur.
Özel Konum;
- İklim koşullarını,
- Doğal bitki örtüsünü,
- Tarımsal etkinlikleri,
- Nüfus ve yerleşme biçimini,
- Ekonomik etkinlikleri,
- Ulaşım olanaklarını,
- Siyasal ve kültürel yapıyı etkiler.
Enlem
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç paraleli olan Ekvator'a
uzaklığının açısal değeridir.
Q açısı, D noktasının Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değeridir
ve D noktasının enlem derecesini verir.
Örnek :
Q açısının değeri 45 ise, D noktasının enlem derecesi 45°
dir.
Enlemin Etkileri
- Bir yerin enlemi,
- Güneş'in ufukta ulaşabileceği yükseklik
- Güneş ışınlarının yere değme açısı,
- Gölge boylarının yıl içindeki değişimi,
- Gece - gündüz sürelerindeki değişim,
- İklim koşulları, hakkında bilgi verir.
- İklim koşullarına bağlı olarak,
- Bitki örtüsü,
- Tarım ürünleri ve hayvan ürünleri,
- Akarsu rejimleri,
- Deniz sularının özelliği,
- Nüfus ve yerleşme özelliği
- Tarımın ve ormanların üst yükseklik sınırı,
- Kalıcı karların başlama yüksekliği hakkında bilgi edinilebilir.
Boylam
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan
uzaklığının açısal değeridir.
Q açısı, D noktasının başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı
cinsinden değeridir ve D noktasının boylam derecesini verir.
Örnek : D noktasına ait Q açısının değeri 30 derece ise,
D noktasının boylam derecesi 30° dir.
Boylamın Etkileri
Bir yerin boylamı ;
Yerel saatler,
Saat dilimleri,
Aynı enlem üzerindeki noktalarda Güneşin doğuş ve batış saatleri hakkında
bilgi verir.
Yerel Saat : Bir noktada Güneş'in gökyüzündeki konumuna göre belirlenen
saate yerel saat denir. Aynı boylam üzerindeki noktalarda yerel saat
aynıdır. Herhangi bir meridyenin Güneşin tam karşısına geldiği an,
meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat 12.00'dir.
Güneş, doğudaki bir noktada batıdaki yerlere göre daha önce doğar ve daha
önce batar; bu nedenle yerel saat doğudaki yerlerde daha ileridir.
Yerel Saat Hesaplamalarında İzlenecek Yol
-
Meridyen farkı hesaplanır.
-
Meridyenler başlangıç boylamına göre aynı yönde ise çıkarma, farklı
yönde ise toplama işlemi yapılarak meridyen farkı bulunur.
-
Zaman farkı hesaplanır.
-
Birbirini izleyen iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır.
Meridyen farkı ile 4 dakika çarpılarak zaman farkı bulunur.
-
Zaman farkı soruda verilen yerel saate eklenir veya çıkartılır.
-
Doğuda olan bir yerin yerel saati ileridir. Bu nedenle soruda verilen
yerin yerel saati ileri ise zaman farkı çıkarılır, yerel saati geri ise
zaman farkı eklenir.
Örnek : 20. Doğu meridyeni üzerindeki A noktasında yerel saat 21.00 iken,
B noktasının yerel saati kaçtır? Çözüm :
Meridyenler başlangıç boylamına göre aynı yönde oldukları için çıkarma
işlemi yapılır.
Meridyen farkı = 40 - 20 = 20 meridyen
Zaman farkı = 4 * 20 = 80 dakika ise 80 / 60 = 1 saat 20 dakika
B noktası A noktasına göre daha doğuda olduğu için yerel saati
ileridir.
B'nin yerel saati = 21.00 + 01.20 = 22.20
dir.
Güneş'in Doğuş veya Batış Saatinin Bulunması
Bir noktada Güneş'in doğuş veya batış saati verildiğinde, aynı paralel
üzerinde bulunan başka bir noktada Güneş'in doğuş veya batış saatini
bulmak için,
-
Aradaki zaman farkı bulunur.
-
Güneş doğudaki yerlerde daha erken doğup battığı için, Güneş'in doğuş
ve batış saatinin sorulduğu nokta doğuda ise zaman farkı verilen saatten
çıkarılır. Sorulan nokta batıda ise zaman farkı verilen saate
eklenir.
UYARI : Meridyenler, Greenwich'e (0°) göre
farklı yönde ise, meridyen farkını bulmak için toplama işlemi yapılır.
UYARI : 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde (ekinokslarda) bir yerdeki
Güneş'in doğuş veya batış saati verilirse, bir başka yerdeki Güneş'in
doğuş veya batış saati bulunabilir. Çünkü bu tarihlerde gece - gündüz
süreleri eşit olduğu için Güneş doğduktan 12 saat sonra batar ve battıktan
12 saat sonra doğar.
Saat Dilimleri
Dünya 15 derecelik aralıklarla 24 saat dilimine ayrılmıştır. Her saat
diliminin ortasından geçen meridyen o saat dilimini kullanan ülkelerin
ortak saat ayar meridyenidir. Türkiye 2. Ve 3. Saat dilimlerinde yer
alır.
UYARI : Bir ülkede birden çok saat dilimi kullanılması için, ülkenin doğu
- batı doğrultusunda en az 2 saat dilimini kapsayacak kadar geniş olması
gerekir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder